در باب فرهنگ عزاداری

فقهای عظام از حیث مراعات احتیاط در مقام افتاء، با ابواب گوناگون فقهی مواجهه یکسان ندارند. مثلا در برخی مباحث فقهی همچون دماء و فروج که در ابواب فقهی حدود و قصاص محل بحث واقع می‌شوند، به وفور، به استناد آنان به «اصالۀ الاحتیاط فی الدماء و الفروج» برمی‌خوریم. در مقابل، شارع مقدس در برخی ابواب فقهی از طریق جعل و تشریع اصول مرخِّصه همچون اصالۀ الطهارۀ و اصالۀ الحلّ، بنا را بر تسهیل گذاشته است به گونه‌ای که اثر آن در فتاوای فقهای عظام به خوبی مشهود است.
یکی از مباحثی که در عداد مستحدثات فقهی می‌توان از آن یاد کرد، فقه عزاداری است. تعیین دقیق حدود عزاداری مشروع و ارائۀ خطوط قرمزی که باید در عزاداری برای اهل بیت (ع) و خصوصا سید و سالار شهیدان امام حسین (ع) باید رعایت شود و تعیین مصادیق اموری که موجب وهن مذهب است، از مهمترین مسائل این بحث فقهی است.
نگارنده در این نوشتار بر آنست تا این نکته را مستدل سازد که فقه عزاداری از جمله مباحث فقهی است که باید اصل را در آن بر احتیاط گذاشت و با آن مواجهه‌ای سخت‌گیرانه داشت. این اصل هم باید در مقام افتاء رعایت شود و هم در مقام عمل. بدین معنی که هم مراجع تقلید و مجتهدان عظام باید در مقام افتاء مراقب عواقب سوء استفاده‌ها و سوء برداشت‌ها باشند و هم مکلفان در مقام عمل تا می‌توانند از نحوه‌های جدید و غیر متعارف عزاداری، که شبهۀ وهن مذهب دارد، دوری کنند. برای این منظور توجه به نکات ذیل روشنگر است:
۱- عزاداری امام حسین(ع) شعار شیعه است. بسیاری از دیگر مسلمانان یا غیر مسلمانان، شیعه را به همین مراسم می‌شناسند و چه بسا شناخت آنان از شیعه محدود به این مراسم است. در عزاداری سالار شهیدان(ع) شیعیان در تمام جهان، از چین و شبه قاره گرفته تا قلب نیویورک، به کوی و برزن می‌آیند و به عزاداری می‌پردازند. هیچ یک از مناسک شیعی به اندازۀ این عزاداری روی آنتن شبکه‌های ماهواره‌ای نیست و این حجم عظیم را در پایگاه‌های اینترنتی اشغال نکرده است. این نکته‌ای است که باید همواره مدنظر داشت.
۲- سالار شهیدان(ع) در قلب شیعه جایگاه بی بدیلی دارد. به همین نسبت، قالب‌ها و آیین‌های عزاداری آن بزرگوار از نوعی تقدس برخوردار گردیده است. به دیگر سخن، تقدس جایگاه آن حضرت در قلب پیروان، به شیوه‌های عزاداری نیز سرایت کرده است. از همین رو، مبارزه با برخی قالبهای نامناسب عزاداری و تلاش برای برچیدن آن، دشوار است. یکی از عللی که اکنون روند حذف مراسم تطبیر یا قمه‌زنی و تیغ‌زنی (استفاده از زنجیرهای تیغ‌دار در زنجیرزنی) از میان شیعیان عراق و شبه‌قاره کُند یا به کلی متوقف است، همین نکته است. بنابراین باید، با چشمانی باز، شیوه‌های جدید عزاداری را که هر از چندی در منطقه‌ای ابداع می‌گردد رصد کرد و در صورت لزوم قبل از آنکه از چنان تقدسی برخوردار شوند، آن را برانداخت. مراسمی از قبیل قمه‌زنی، راه رفتن روی زغال گداخته، استفاده از زنجیر تیغ‌دار در عزاداری‌ها و… تصویری غیر عقلانی از مکتب تشیع در ذهن افراد ناآشنا با این فرهنگ بر جای می‌گذارد و چه بسا موجب نفرت همیشگی آنان از این مذهب گردد. قطعا این گونه شیوه‌های عزاداری که بعضا امروزه گستره عظیمی از مناطق شیعه نشین را تحت تأثیر قرار داده است، از انحرافات کوچک و محدود آغاز شده است. حقیقت آنست که هم‌اکنون عزاداری سالار شهیدان آلوده به پیرایه‌های بسیاری است که ستردن آن از فرهنگ برخی جوامع شیعی بسی دشوار است . شکل‌گیری این پیرایه‌ها معلول هر عاملی که بوده باشد، باید هشداری برای متولیان امر دین در جامعه شیعی باشد. اگر مسامحه کنیم، ممکن است عصر ما هم آبستن ظهور آلودگی‌هایی دیگر از این دست باشد که چند ده سال بعد، ستردن آن به دشواریِ برخی پیرایه‌های فعلی و بلکه سخت‌تر باشد. مطالعۀ تاریخ انحرافات دینی نشان می‌دهد که این انحرافات معمولا از یک زاویۀ کوچک آغاز شده و در درازنای زمان، رفته‌رفته به انحرافی بزرگ و گسترده بدل شده است. لذا ضرور است که اکنون با انحرافات کوچک به سختی مقابله کنیم. به عنوان نمونه تا ده – بیست سال پیش، شاهد برهنه شدن افراد در جلسات سینه‌زنی نبودیم. اما امروزه این رفتار در برخی جوامع کاملا جا افتاده و جایگاه خود را به عنوان شیوه‌ای برای عرض ارادت خالصانه‌تر(!) به پیشگاه اهل بیت(ع) باز کرده است. با اندک تاملی به این نکته پی می‌بریم که برهنه شدن به هنگام سینه‌زنی، نه تنها عرض ارادت ویژه‌تر به پیشگاه اهل بیت(ع) نیست، بلکه شبهۀ بی احترامی به مجلس عزا دارد و با وقار جلسۀ منسوب به امام حسین(ع) منافی است. لذا برخی مراجع این عمل را دارای اشکال دانسته و برخی دیگر ضمن اعلام جواز، برهنه نشدن را بهتر معرفی کرده‌اند .
۳- عزاداری امام حسین(ع) از کارآمدترین ابزارهای تبلیغ مذهب حقه شیعه است و بی‌گمان یکی از عوامل رشد تشیع در طول تاریخ، همین آیین و جاذبۀ آن بوده است. اما انحرافاتی که اکنون با آن دست به گریبانیم، جاذبۀ این آیین را در نظر بسیاری از ناظران بیرونی به دافعه بدل ساخته است. مناظر چندش‌آور قمه‌زنی و تیغ‌‌زنی و … به یک ضدتبلیغ برای شیعه تبدیل شده و دست‌آویز دشمنان مکتب برای تبلیغات ضدشیعی گردیده است.
۴- در ترویج مکتب تشیع باید نگاه کلان، استراتژیک و جهانی داشته باشیم. چه بسیارند کسانی که سر در لاک غفلت فرو برده‌اند و چه بسا از سر اخلاص، به مظاهری از عزاداری دامن می‌زنند و دل‌خوش‌اند که به محضر سالار شهیدان ابراز ارادت کرده‌اند؛ حال آن که عمل آنان چیزی جز پنهان ساختن دستاورد گران‌بهای قیام سید الشهداء(ع) در زیر اعمال خرافی و به دور از عقلانیت نیست. پیام قیام عاشورا، متاع ذی‌قیمت شیعه در عرصۀ فرهنگ و اندیشه است که باید آن را با بهترین بسته‌بندی به بازار فکر و فرهنگ عرضه کرد. فروشندۀ موفق کسی است که کالای خود را با بهترین و زیباترین بسته‌بندی عرضه کند و زیبایی‌های آن را به چشم مشتری بیاورد؛ نه اینکه آن را آلوده و چرکین کند و در ویترین قرار دهد.

_{* استادیار گروه شیعه‌شناسی- دانشگاه ادیان و مذاهب}