توسعه با پارادایم معنویت
میرمصطفی عالی‌نسب؛ مغز متفکر آخرین نخست وزیر
احتمالاً بسیاری از خانواده‌های ایرانی هنگامی که استفاده از گازشهری فراگیر نشده بود، لوازم خانگی ساخته شده در شرکت نفت و گاز عالی‌نسب را در خانه‌های خود داشته‌اند. بخاری‌های نفت‌سوز معروف به «علاءالدین» از مشهورترین تولیدات این بنگاه اقتصادی بودند. این کارخانه در سال 1329 توسط مرحوم میرمصطفی عالی‌نسب بنیانگذاری شده بود. چهره‌ای که از او به عنوان اصلی‌ترین ایده‌پرداز دولت دفاع مقدس در حوزه اقتصاد یاد می‌شود. دولت سال‌های جنگ تحمیلی با سیاست‌های اقتصادی‌اش و تحلیلی که از اولویت‌های کشور در آن مقطع داشت، در اذهان مردم و همچنین تحلیلگران مسائل ایران شناخته می‌شود. در شکل‌گیری نگاه دولت دفاع مقدس به مقولات اقتصادی و مدیریت معیشت و تولید بیش از هر کس مرحوم عالی‌نسب نقش‌آفرینی کرد. وی که گویا در حوزه اقتصاد تحصیلات آکادمیک نداشت، از طریق آشنایی نزدیک با صنعت و مدیریت بنگاه‌های تولیدی و همچنین مطالعه آزاد تئوری‌های اقتصادی به درک بایسته‌های این حوزه رسیده بود. به گفته نزدیکان دولت سال‌های جنگ، مرحوم عالی‌نسب به نوعی از پاردایم توسعه رسیده بود که توجه به معنویات از مهم‌ترین محورهای آن است. این نگاه به صورت مستقیم به دولت منتقل شده بود. معروف است که نخست‌وزیر دفاع مقدس در جلسه‌ای که درآن درباره ارتباط نقدینگی و تورم صحبت می‌شده و مشکلات احتمالی که بر سر راه سرمایه‌گذاری به وجود می‌آید، به سیاستگذاران و مدیران اقتصادی توصیه کرده که ایثار و فداکاری مردم را در محاسبات خود لحاظ کنند.
عالی‌نسب به شکل توأمان هم در حوزه مدیریت اقتصادی، هم در فعالیت‌های کارآفرینی صاحب تجربه بود. در نگاهی که او به دولت تزریق می‌کرد، اخلاق و توجه به مسائل انسانی در کنار اقتصاد دارای اهمیت است. استاد محمدرضا حکیمی، صاحب دایره المعارف الهیات که از دوستداران مرحوم عالی‌نسب است، در مورد توجه به مسائل انسانی در نگاه اقتصادی و اجتماعی عالی‌نسب می‌گوید: «قالی دستباف را مال التجاره ضد انسانی می‌دانست… ایشان در این مورد می‌گفت: یک فرش دستباف ظریف، وقتی کارش تمام می‌شود و آخرین گره‌هایش توسط دست یک قالیباف زحمتکش زده می‌شود، از زیر چنین دستی که بیرون رفت، زیر پای اعیان و اشراف و آقاپسرها و دخترخانم‌های لوکس و مشکل‌پسند می‌رود.»
در پیشینه این مدیر اقتصادی همکاری با دولت دکتر محمد مصدق نیز دیده می‌شود. وی جزو هیأت 15 نفری مشاوران اقتصادی مصدق بود. عنوانی که بعدها در دولت دفاع مقدس نیز به دست آورد. در دولت دوران جنگ مرحوم عالی‌نسب اما اصلی‌ترین مشاور نخست‌وزیر بود و نه یکی از آنها، حاضران در جلسات دولت وقت نقل می‌کنند که نخست‌وزیر منتظر بود تا عالی‌نسب نظرش را در مورد موضوع مورد بحث بگوید و بعد از آن همه مسائل و راه‌حل‌ها حول تحلیل و نظر عالی‌نسب می‌چرخید و خروجی تصمیمات تحت تأثیر راه حلی بود که مرحوم عالی‌نسب ارائه داده بود. در میدان فعالیت‌های اقتصادی نیز عالی‌نسب دارای کارنامه است. کارخانه ایران‌خودرو (ایران ناسیونال) بعد از خروج کارشناسان و متخصصان خارجی توسط او دوباره راه‌اندازی شد و فعالیت خود را از سر گرفت. کارخانه فولاد اهواز و مجتمع بسیار مهم مس سرچشمه نیز توسط مرحوم عالی‌نسب راه‌اندازی شد. وی همچنین اولین رئیس شورای صادرات غیرنفتی بعد از انقلاب بود.
فرشاد مؤمنی از اعضای دفتر نخست‌وزیر در دهه 60 که اکنون در مؤسسه تأسیس شده توسط عالی‌نسب، مؤسسه دین و اقتصاد فعال است، نقطه نظرات عالی‌نسب که به راهبرد دولت جنگ تبدیل شده بود را نجات دهنده کشور می‌داند. وی معتقد است همین سیاست‌ها بود که موجب شد برای اولین بار با وجود اینکه کشور در جنگ به سر می‌برد، حتی یک مورد گزارش مرگ و میر ناشی از گرسنگی به ثبت نرسد.
دولت دوران جنگ اما دولتی یکدست و منسجم نبود. بسیاری از مدیران سازمان برنامه و بودجه که بعدها واژه تکنوکرات به آنها اطلاق شد و به استراتژیست‌های دولت سازندگی تبدیل شدند، با سیاست‌های دولت وقت و مشاوران نزدیک وی موافق نبودند.
تأکید بر مشاوران به جای استفاده از وزرا و کارشناسان برنامه و بودجه از جمله نقدهایی است که برخی از مدیران اقتصادی کشور در آن زمان به دولت وارد می‌کردند. به گفته این افراد مشاوران حوزه‌های مختلف در سیاستگذاری دولتی بیش از وزیر مربوطه بود. اکثر این مشاوران نگرشی چپ به اقتصاد داشتند و بر این نظر بودند که در شرایط جنگی چاره‌ای جز تمرکز اقتصادی وجود ندارد. سازمان بسیج اقتصادی نماد این تفکر است. تصمیمات مهم اقتصادی به جای شورای اقتصادی در سازمان بسیج اقتصادی اتخاذ می‌شد. سازمانی که عمده‌ترین مسئولیت آن توزیع کالا در کشور برای جلوگیری از بحران‌های ناشی از جنگ بود. در نگاه مشاوران دولت که عالی‌نسب اصلی‌ترین آنها بود، نوعی بدبینی به بازار دیده می‌شد و در اتخاذ سیاست‌ها تلاش می‌شد تا از تولید کنندگان حمایت جدی صورت گیرد. سیاستی که فرشاد مؤمنی آن را مقاومت در برابر گروه‌های زیاده‌خواه می‌داند.
افراد بسیاری به دولت سال‌های جنگ مشاوره می‌دادند اما بدون تردید میرمصطفی عالی‌نسب اصلی‌ترین آنهاست. اگرچه بسیاری نیز ضمن اعتراف به تدیّن و خیرخواهی او معتقدند ایده‌های اقتصادی و نگاه وی به مسائل همراه با پاره‌ای از ایرادات است.
(همشهری ماه، شماره 112)
میرمصطفی عالی‌نسب؛ مغز متفکر آخرین نخست وزیر
