تاثیرات عمومی ادبیات دینی عامیانه در پرورش
نویسنده: حسن طاهری
«حضرت علی نزد ایرانیها جایگاه والایی دارد و من هم درباره شجاعت و دلاوریهای ایشان در صدر اسلام مطالب زیادی شنیدهام و میدانم که وقتی ورزشکاران و پهلوانان ایرانی «یا علی» میگویند، انرژی دو چندانی میگیرند.»
این سخنان حیرت آور را وقتی برنده مدال طلای وزن اول المپیک پکن 2008بر زبان میآورد که پس از یک مسابقه در فینال جام جهانی کشتی فرنگی از یک کشتیگیر گمنام ایرانی شکست خورده بود. «مانکیاف» کشتیگیر روسی و قهرمان اول جهان در رشته کشتی فرنگی این سخن را بدون پاسخ به پرسشهای فراوان دیگری رها کرد اما کسانی که اعتراف او را در دیگر کشورها شنیدند، از خود میپرسند:«چرا ایرانیان از امام اول مدد میگیرند و ذکر نام علی (ع) توانایی و قدرت ایرانی ها را دو چندان میکند؟»
درست در پنج قرن پیش وقتی شیخ صفی اردبیلی از بزرگان و عرفای شیعه امامیه حرکت اعتقادی و سیاسی خود را آغاز کرد قبایل و طوایف آذری زبان تحت تاثیر شاگردان شیخ گرد هم آمدند. این طوایف ,که با دستارهای سرخ بسته شده بر پیشانی, شناخته و به «قزلباش» معروف بودند؛ در ترویج مذهب شیعه امامیه شاگردان و فرزندان شیخ به ویژه سلطان حیدر را یاری کرده و به عنوان فداییان او و سپس سلطان اسماعیل صفوی بنیانگذار سلسله صفویه شناخته شدند. قزلباشان سلحشوران و فدائیان مسلمان و خالصی بودند که ایدئولوژی و عقاید اصلی آنان را محبت خاندان پیامبر خدا (ص) و انتقام خون شهیدان آنان تشیکل میداد.شور و حرارت مبارزاتی این گروه درست شبیه همان حرارت و شور فدائیان اسماعیلی در قرون سوم تا ششم هجری قمری بود. شعار اصلی گروه نظامی قزلباشان و پهلوانان عضو در آن چیزی نبود جز این شعر که 5 قرن پس از آن توسط استانداری اردبیل به عنوان شعار اصلی ورزشکاران ایرانی انتخاب شد.
اگر خسته جانی بگو یا علی اگر ناتوانی بگو یا علی
اگر رو سیاهی بگو یا علی اگر پر گناهی بگو یا علی
اگر مست مستی بگو یا علی اگر حقپرستی بگو یا علی
اگر میپرستی بگو یا علی اگر شیعه هستی بگو یا علی
طبق احادیث شیعه به کارگیری اسماء و کلمات مقدس برای گرفتن حاجات و تقرب به خدا، نوعی وسیله تلقی میشود. شیعیان بر این باورند که آیهای در قرآن به این نکته مهم تاکید دارد. در قرآن خدا چنین فرموده است: «یا ایها الذین آمنوا اتقوالله و ابتغوا الیه الوسیله و جاهدوا فی سبیله لعلکم تفلحون» (مائده: 35) ترجمه: ای کسانی که ایمان آوردهاید پارسایی پیشه کنید و برای نزدیکی به خدا وسیلهای بیابید و در راه او جهاد کنید تا رستگار شوید.
شیعیان بر همین اساس در بسیاری از رفتارها و لحظات پر خطر و یا سرشار از احساس و شادی و برای آنکه مجموعه اعمال و کردارشان مو به مو برای خدا و تقرب به او باشد از اسماء الهی و نامهایی که مقدس شمرده شده و نوعی وسیله نزدیکی به پروردگار به شمار میآید، بهره میبرند. این بهرهمندی ایرانیان از وسایل تقرب به خدا در قالب شعرها، حکایت، ضربالمثلها و… ارایه شده که در بسیاری از لحظات از خصوصیترین تا عمومیترین رفتارها و اجزا زندگی ایرانی به کار گرفته میشود.
ذکر «یاعلی» «یا حسین» «یا ابوالفضل» «یا زهرا» «یا صاحب عصر» و دیگر اسماء مقدس آن چنان کاربرد فراگیر و گستردهای در زندگی ایرانیان یافته که صنایع دستی متنوعی با موضوع این اذکار همچون تابلو فرشها، حکاکی انگشترها، پلاکها، کاشیکاریها و دیگر اقلام در توسط هنرمندان وصنعت گران ایرانی ساخته شده و مشتریان فراوانی به ویژه در اماکن مذهبی برای خود دارد.
مشتریان این محصولات هنری_آیینی الزاما مسلمان نیستند. چه بسیار افراد غیر شیعه و غیر مسلمان را در شهرهای کوچک و بزرگ ایران میتوان دید که زندگی روزانه خود را چه در منزل یا محل کار , با اسماء مقدس شیعه و به ویژه «امام علی» آغاز و سپری میکنند.
داستانها و خاطرات زیادی در میان پیروان دیگر ادیان و مذاهب و اقلیتهای دینی ایران از گرفتن شفای بیماران و حاجت روا شدن گرفتاران غیر مسلمان وجود دارد گه برای خود یک داستان مستقل و مفصل است. تهیه و توزیع نذری توسط ارامنه و مسیحیان، زرتشتیها و اهل سنت برای امام علی (ع) و فرزندش امام حسین (ع) مسئله ای است که با ابراز احساسات و هیجان خاصی انجام می شود
دقت و حساسیت بالا در به کارگیری و گستردگی استفاده از اسماء مقدس و دینی در میان مردم ایران تا آنجاست که برخی فرقههای ضد شیعی و به ویژه اعراب ضد ایرانی آنرا نوعی شرک دانسته و در تبلیغات رسمی و رسانهای آن را بزرگنمایی میکنند. وهابیون عربستان همواره در صف نخست ارایه فهرستی ازاین نوع اعمال ایرانیان قرار دارند. وهابیون مدعی هستند رفتار ایرانی ها و شیعیان آلوده به شرک است . بزرگان و عالمان شیعه این اتهامات وهابیون به شیعیان را نشانه لجاجت وهابیت در پذیرش حق اهل بیت پیامبر (ع) و عصبانیت سلفی ها از رویکرد و علاقه بشریت به کسب معارف امامان شیعه دانسته و در پاسخ به این تبلیغات منفی بر این باورند که به کارگیری و گفتن اسماء مقدس نوعی توسل و یاری گرفتن به شمار میرود و به هیچ وجه گوینده آن منظوری جز عبادت و بندگی خدا و عمل به آیهای که خداود در قرآن نازل کرده نداشته و اگر گوینده این اسماء را مبداء و منشاء وجود و فیض بداند قطعا دچار شرک شده است.
اصول کافی یکی از کتابهای معتبر حدیثی شیعیان به شمار میآید که حدود 10 قرن پیش توسط شیخ کلینی نوشته شده است. در جلد اول این کتاب در باب اسماء الهی با ذکر احادیث معتبری از خاندان پیامبر خدا (ص) تاکید شده که نه تنها گفتن «یا علی و یا حسین و یا فاطمه» بلکه اگر کلمات و اسماء خداوند نیز بدون قصد کردن و منظور داشتن خود پروردگار بر زبان بیاید، شرک تلقی می شود. با توجه به این دقت نظرعالمان شیعه محبت به اهلبیت (ع) به یک فرهنگ پذیرفته شده و عمومی درمیان ایرانیان تبدیل شده است.
علاوه بر عالمان شیعه , عالمان اهل سنت نیز فرهنگ آیینی و دینی ذکر اسامی مقدس دینی را پذیرفته و به ویژه محبت و دوستداری فرزندان پیامبر خدا (ص) را مایه نجات دانسته اند.
زمخشری یکی از مفسران به نام اهلسنت در قرن ششم در تفسیر معروف خود با عنوان الکشاف در تفسیر آیه «قل لا اسئلکم علیه اجراً الا الموده فی القربی» حدیثی را نقل میکند که پیامبر خدا (ص) فرمودهاند: «هر کسی بر محبت خاندان او یعنی آل محمد جان بدهد، شهید و آمرزیده است» او همچنین احادیث دیگری نقل کرده است که نشان میدهد محبت و دوستی اهل بیت (ع) و خاندان پیامبر خدا (ص) در مهلکهها و مکانهای بسیار سخت و خطرناک بسیار سودمند و نجاتدهنده است؛ منزلهای ترسناکی همچون: مرگ، قبر، نشور، حساب و کتاب و میزان و پل صراط.
برای تفسیر کلمه خاندان و اهلبیت پیامبر , میان عالمان سنی و شیعه , اتفاق نظر است. آنها علی (ع) و فاطمه (س) دختر پیامبر و فرزندان آنان به ویژه امامان اصلی شیعه را از زمره خاندان پیامبر خدا (ص) میدانند.
مجموعه این آموزهها باعث شده تا در همه مراحل زندگی یک ایرانی از شادی تا غم، از تولد تا مرگ، از گهواره تا گور و جزء جزء رفتارها و آرزوهای او ,کلمات و اسماء مقدس دینی و قابل احترام , نقش آفرین باشد. این نقش آفرینی از نخستین لحظات زندگی یک ایرانی و مراسم تولد او تا تربیت در خانه آغاز میشود. کودک ایرانی از اولین کلماتی که در خانه از والدین خود به هنگام از زمین برخاستن و بر زمین نشستن یا بیرون رفتن و به منزل آمدن میشنود، این کلمه است : «یا علی» و یا «علی به همراهت.»
در خانواده های ایرانی در هر موقعیت مهم یا تاثیرگذار که کودک باید بر اساس تصمیمگیری عمل نماید ضربالمثلها و شعرهای فارسی با موضوع اسامی مقدس دینی مقدمه آغاز کار اوست. «هر کسی باید دست به زانوی خودش بگیرد و یا علی بگوید» ضربالمثلی است که پدران و مادران در آغاز یادگیری هر مرحله از مراحل آموزشی آنرا برای فرزند خود یادآوری میکنند.
این یادآوری و تکرار لحظه به لحظه این کلمات مقدس , نوعی همزیستی دائمی و همراهی مستمر و همیشگی برای یک انسان ایرانی به وجود آورده و به واسطه این فرهنگ عمومی پذیرفته شده، زندگی ایرانیان را بدون محبت خاندان اهلبیت (ع) غیر ممکن ساخته است. عنصری که در همه اجزاء سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، هنری، ادبی و دیگر حوزههای علمی رسوخ و نفوذ کرده است.
ایرانیان در هر مراسم و جشن و اجتماع عمومی این اذکار و همچنین بیان زندگی و احادیث امامان را ,که عموما به روضه کربلا منتهی می شود, به عنوان نقل و نبات محفل میدانند. از شبنشینیهای زمستانی و تابستانی تا کار و فعالیت و در مزرعه و پای دار قالی، از تفریح و ورزش در گود زورخانه تا خاکریز و سنگر جنگ، از تولد تا مرگ و تشییع و تدفین , همه و همه آنچه باعث نشاط و تجدید قدرت و قوا و یافتن روحیه و انگیزه در یک ایرانی می شود به کارگیری اسماء و کلمات مقدس دینی وبر زبان آوردن انهاست.
هیچ مراسم تشییع و عزاداری یک جان باخته ایرانی برگزار نمی شود مگر آن که در همه مراحل آن نام « حسین » و مصیبت های وارد آمده در کربلا برای شرکت گنندگان و حاضران خوانده شود. مراسم گلریزان (برای جمعآوری کمکهای مردمی به فقرا) در بیشتر مناطق ایران و با مراسم حَشَرکشی یا لایروبی دهانه ورودی رودخانه هیرمند در سیستان و همچنین لایروبی قناتها در روستاها تنها چند نمونه از صدها خرده فرهنگ ایرانی است که ذکر نام علی (ع) و فرزندان او از اصلیترین بخشهای آن به شمار میآید آن هم در مهمترین بخشهای اجرای مراسم یعنی شروع، رفع خستگی در میان مراسم و پایان آن.
در همه این خرده فرهنگ ها هیچ کاری بدون نامهای مقدس آغاز و پایان نمییابد. به عنوان نمونه یک کارگر قالیباف در نخستین مراحل نخکشی دار قالی و پیش از شروع فعالیت خود با این کلمه آغاز میکند: «یا علی مدد». قالی باف در همه مراحل گره زنی و شانه زنی لحظات بافتن را با خواندن اشعار دینی و آیینی گذرانده و درست آخرین گرههای قالی که پایان مییابد با صدای بلند میگوید: «اللهم صل علی محمد و آل محمد»
کاربرد و استفاده این کلمات بسته به نوع کار و فعالیت، شکل حادثه و موقعیت و مکان حتی بسته به فرهنگها و قومیتهای منطقهای ایرانی تغییر مییابد. به عنوان مثال یک ایرانی آذری با توجه اعتقاد راسخ به حضرت عباس (ع) در بیشتر مواقع احساس خطر نام او را بر زبان میآورد. یک روستایی ساکن روستای صالح کوتاه کوهرنگ، در هنگام افتادن از اسب نام امامزاده روستای خود را بر زبان آورده و میگوید:« یا امامزاده صالح کوتاه»، یک تهرانی نیز ممکن است در هنگام حرکت اتوبوس بگوید:« شب اول قبر علی به فریادت برسد، صلوات».
مجمومه این ابراز ارادت و یاری گرفتنن از این کلمات مقدس در ادبیات فولکور و عامیانه ایرانی تاثیر به سزایی داشته است. بررسی شعرها، حکایات، ضربالمثلها و افسانهها و اسطورههای ایرانی در قومیتها و فرهنگهای گوناگون در سرتاسر آسیای میانه مجموعهای از ادبیات عامیانه و فولکور فارسی را تشکیل داده که آموزهها و موضوع اصلی آن اعتقادات دینی است. در همه این منظومههای شفاهی و عموماً غیر مکتوب که درقالب لالاییها، ذکر حکایات و یا ذکر اشعار زیر زبانی و اذکار زمزمه ای در هنگام فعالیتهای گوناگون, نام های مقدس دینی به کار میرود.
این شدت علاقه در به کارگیری این اسامی در برخی موارد به افراط و یا خرافهگرایی و زیاده گویی و غلو و خلق داستانهای غیر واقعی و افسانه ای منتهی شده است.دربرخی از این داستانها و افسانهها گفته شده: روزی علی در جنگ کسی را با شمشیر به دو نیم تقسیم کرد در حالی که او هنوز با علی سخن میگفت و نمیدانست از دنیا رفته و علی به او اشاره میکند تا خود را تکانی بدهد تا بداند که به دو نیم تقسیم شده است! همچنین گفته میشود که علی در کودکی در گهواره اژدهایی را خفه کرده است!
مجموعه این زیاده گوییها و خرافهها تا آنجا پیش رفته است که در برخی ادوار تاریخی ایران شاهان و سلاطین و درباریان و همچنین شاعران فارسی به نوعی دچار افراط شوند. این شعر معروف نمونه این زیادهگوییهاست.
حاجب اگر محاسبه حشر با علی است من ضامنم که هر چه بخواهی گناه کن
با این وصف این خرافهها و آموزههای غالیانه و زیادهگویانه نتوانسته بر اعتقادات سازنده و تاثیرگذار و مثبت این فرهنگ عمومی آسیب برساند. در حال حاضر برخی خانوادههای ایرانی و والدین برای فرزندان خود برای آنکه ذکر این نامها و کلمات از کاربرد احساسی و شعاری و تکرار لفظ به معرفت قلبی و اعتقادی بیشتری افزایش یابد ؛ به راهکارهای آموزشی و تربیتی عملی گوناگونی روی آوردهاند.
ذکر حکایات و قصههای زندگی امامان در قالبهای کودکانه و عامیانهتر، نمایش فیلمهای انیمیشن از زندگی امامان و بازیهای یارانهای جدید، تکرار اشعار شاعران مشهور ایرانی به ویژه شاعران قدیم، تکرار قصار و سخنان امامان در موضوعات مناسب به ویژه در قالبهای هنری همچون خوشنویسی و نقاشی خط، طراحی و اجرای بازیهای کودکانه با موضوع حکایتهای زندگی امامان و همچنین خواندن هر روزه ادعیه و زیارات منسوب به امامان ، میتواند تاثیرات فراوان و مثبتی در تقویت و تثبیت فرهنگ آیینی و دینی استمداد از کلمات مقدس در خانه و جامعه ایرانی داشته باشد.
مجموعه این فرهنگ غنی و با سابقه و جداناپذیر از ایرانیان نشان می دهد از چهارده قرن پیش تا زمان حاضر، مادران و پدران ایرانی در پرورش و تربیت فرزندان خود پیش از بسته شدن نطفه تا تولد و شیرخوارگی و دبستان و ازدواج این گفتار پیامبر خدا (ص) را سرلوحه پرورش کودکان خود قرار دادهاند:« اَدِّبوا اَولادَکُمْ عَلى ثَلاثِ خِصالٍ : حُبِّ نَبیِّکُمْ و حُبِّ اَهْلِ بَیْتِهِ وَ عَلى قِراءَهِ الْقُرآنِ » ترجمه: فرزندان خود را بر سه ویژگی بپرورانید: علاقه بر پیامبرتان ، و علاقه بر خاندان او و خواندن قرآن. (کنزالعمال / ج16 /ص456)
نویسنده: حسن طاهری
«حضرت علی نزد ایرانیها جایگاه والایی دارد و من هم درباره شجاعت و دلاوریهای ایشان در صدر اسلام مطالب زیادی شنیدهام و میدانم که وقتی ورزشکاران و پهلوانان ایرانی «یا علی» میگویند، انرژی دو چندانی میگیرند.»
