هشدار رئیس دانشکده مذاهب اسلامی دانشگاه ادیان و مذاهب نسبت به مشاهده سلفی‌گری در شرق و غرب کشور

حجت الاسلام والمسلمین دکتر مهدی فرمانیان در نشست «تاریخ تفکر سلفی گری تا پیدایش وهابیت» که در مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) برگزار شد، با تقسیم دوره تفکر سلفی گری به چهار دوره اظهار داشت: دوره اول، دوره ای 200 ساله است که از دوره صحابه شروع می شود و تا دوره شافعی و احمد بن حنبل ادامه می یابد که به این دوره، دوره اصحاب اثر گفته می شود.

دکتر فرمانیان ادامه داد:برای شناخت وهابیت لازم است، اصحاب اثر را خوب بشناسیم. اگر می خواهیم وهابی‌ها را خوب نقد کنیم، باید این دوره را که خود سلفی ها از آن به عنوان دوره اثر یاد می کنند، به خوبی بشناسیم.

رئیس دانشکده مذاهب اسلامی دانشگاه ادیان و مذاهب اسلامی عنوان کرد: دوره دوم،  دوره ظهور اصحاب حدیث است که از سال 250 هجری آغاز شده و تا سال 700 هجری ادامه دارد. با حضور شافعی و احمد بن حنبل تفکر اصحاب حدیث به صورت جدی میان اهل سنت گسترش یافت و بزرگان متعددی در این فکر مانند بخاری، ابن باجه و دیگران ظهور کردند.

وی  ادامه داد: ما سه گرایش فکری بعد از احمد بن حنبل داریم؛ گرایش سلفی، گرایش رویکرد تنزیهی و رویکرد به سمت تشبیهی که میان طرفداران احمد بن حنبل می بینیم.

فرمانیان ابراز کرد: دوره سوم، دوره ظهور ابن تیمیه و تاسیس مکتب سلفیه توسط ابن تیمیه است که وی در قرن هشتم مکتب خود را مطرح کرد. با مرگ ابن تیمیه، این تفکر خاموش می شود تا بعد از چهار قرن خاموشی، دوره چهارم با عنوان احیای سلفی گری، کار خود را با ظهور وهابیت شروع می کند.

او یادآور شد: امروز در جهان چهار جریان فکری سلفی در جهان اسلامی داریم که شامل جریان سلفی وهابی، جریان سلفی اخوانی، جریان سلفی جهادی و جریان سلفی گیوبندی است که القاعده در زمره جریان سلفی جهادی است؛ طالبان هم در زمره سلفی گیوبندی ها هستند که هریک دیدگاههای خاص خود را دارند و اشتراکات و اختلافاتی هم بین آنها هست.

عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب اسلامی در تشریح دوره اول با عنوان دوره اصحاب اثر گفت: اثر در لسان اهل سنت به فتاوا و اقوال صحابه و تابعین گفته می شود. اگر در قرن اول مراجعه به آثار آن زمان کنید متوجه می شوید دو گرایش عمده از سالهای 60 در میان اهل سنت در حال رشد است؛ اصحاب اثر در مقابل اصحاب رای.

او ادامه داد: ما در بین صحابه، دو تیپ تفکری می بینیم.دسته اول کسانی که بیشتر به آراء و تفاسیر خود از اسلام متکی بودند و دسته دوم کسانی که بیشتر به آراء صحابه قدیمی تر توجه می کردند. دسته دوم کم کم با نام اصحاب اثر و در مقابل، دسته اول با نام اصحاب رای شناخته شدند.

فرمانیان یادآور شد: اصحاب اثر در سه شهر نفوذ داشتند؛ اولین شهر مدینه است؛ خیلی از کسانی که تابعین بودند و تا سالهای 100 بودند، اثرگرا بودند و آثار صحابه را نقل می کردند. از دل این تفکر سه جریان فقهی مهم اهل سنت شامل مالکی، شافعی و حنبلی رشد کرد.

او با بیان این مطلب که در شهر کوفه، اصحاب رای نفوذ داشتند بیان کرد: از دل اصحاب تفکر رای، ابوحنیفه ای ظهور کرد که رئیس مکتب قیاسی ها شد و اختلاف بین این دو نیز کم نبود.

رئیس دانشکده مذاهب اسلامی دانشگاه ادیان و مذاهب اسلامی ادامه داد: شهر دیگر که اصحاب اثر نفوذ داشتند، بصره بود که ببینید ابن سیرین یک اثرگرای جدی است وقتی به او می گویند چرا بدی یزید را نمی گویی؟ می گوید چون قدیمی ها هم بدی یزید را نمی گفتند شاید خداوند او را بخشیده باشد.

او تفسیر طبری را تفسیر اثری دانست که بسیار مورد تایید وهابیت است و ابراز داشت: تفسیر اثری در بسیاری از جریانهای فکری اصحاب حدیث که مورد قبول وهابیت است، وجود دارد.

فرمانیان زمان ظهور اصحاب حدیث را از اواخر قرن دوم هجری توسط شافعی دانست و گفت: امروز آثار هنوز نزد وهابی ها و سلفی ها همان جایگاه و اعتبار را دارد که در طول هزار سال نزد اصحاب حدیث اعتبار داشته است. لذا بسیاری از فتواهای شافعی و مالک بن انس طبق اثر است. این یک دوره تفکری است که به وجود آمد و امروز هم بروز و ظهور جدی در تفکر سلفی ها دارد اما ما متاسفانه تاکنون در باب اصحاب اثر، یک مقاله درست و حسابی نداریم. غربی ها کارهایی کرده اند اما یک چنین چیزی را نداریم.

او با بیان این مطلب که دوره اثر با ظهور شافعی تمام می شود، عنوان کرد: با ظهور احمد بن حنبل و شافعی، جریان اصحاب اثر به جریان اصحاب حدیث تبدیل شد. وهابی ها زیرمجموعه اصحاب حدیث شمرده می شوند و ظاهری هستند.

استاد دانشگاه ادیان و مذاهب اسلامی گفت: سه جریان فکری بین اصحاب حدیث به وجود آمد؛ یک جریان، جریانات به سمت تاویل و کمی متمایل به رویکرد تنزیهی هستند مانند ابن قطیبه. این دسته نزد وهابی ها اعتبار ندارند. یا ابن جوزی که در جایی می گوید مشکلات اصحاب حدیث این است که آنقدر در باب خدا تشبیهی هستند که او را مانند انسان می بینند. به خاطر همین گیر دادن او به رویکرد تشبیهی  اصحاب حدیث، بعدها ابن تیمیه می گوید ما ابن جوزی را قبول نداریم.

او ادامه داد: جریان دوم، رویکرد تشبیهی است یعنی کسانی که در باب خداوند آنقدر ظاهرگرا و دارای رویکرد تشبیهی شدند که داد خود اصحاب حدیث هم درآمده است.جالب اینکه رویکردهای تشبیهی مورد پذیرش وهابی هاست.

فرمانیان رویکرد سوم را رویکرد به سمت سلف دانست و عنوان کرد: این دسته کسانی هستند که بعد از احمد بن حنبل آمده و می گویند، ما آنچه را می گوییم که سلف گفته اند یعنی کسانی که قبل از اینها بوده اند یعنی حتی در مسائل مستحدثه اینها سکوت می کردند.

او مشهورترین فرد در گروه سلفی ها را ابن عربی قاضی دانست و بیان کرد: او می گوید در مسائل جدید سکوت می کنیم چون سلف چیزی در این زمینه نگفته است. متاسفانه در این زمینه هم بحثها و مقالات جدی ندیده ام که به عنوان منبع معرفی کنم.

رئیس دانشکده مذاهب اسلامی دانشگاه ادیان و مذاهب اسلامی ادامه داد: ابن تیمیه می گوید سلف بهترین فهم را دارد و لذا از اینجا مکتب سلفی خود را نشان می دهد و مفهوم دقیق سلفیه این است که«هرکس معتقد است فهم سلف بر فهم خلف برتر است، از دیدگاه ابن تیمیه سلفی حساب می شود» و لذا بر این اساس خیلی از سلفی های امروز، سلفی به حساب نمی آیند.

او تبدیل معنای لغوی سلف به معنای اصطلاحی را از کارهای ابن تیمیه دانست و تاکید کرد: به نظر ابن تیمیه، سلف به معنای اصحاب سه قرن اول هجری و اصحاب اثر و حدیث است.

فرمانیان  در بخش دیگری از سخنان خود، دستکاری در مفهوم عبادت را از دیگر کارهای ابن تیمیه دانست و افزود: او هر احترام و خضوع و خشوع شدید را عبادت دانست و استدلال کرد که تمام کسانی که سراغ قبرها رفته و قبرها را زیارت می کنند مشرک هستند چون قبرها را عبادت می کنند.

او خاطرنشان ساخت: وهابی امروز متاثر از تفکرات اصحاب اثر و اصحاب حدیث و تفکرات شدید ابن تیمیه است. ابن تیمیه با تفکرات خود، جهان اسلام را وارد فضای تکفیری شدیدی کرده است و به کسانی که مسلمانان را می کشند، بگویی چه کتابهایی خواندی، یکی از کتابها را کتابهای تالیف ابن تیمیه می گوید.

استاد دانشگاه ادیان و مذاهب اسلامی تغییر در مفهوم اجتهاد در میان اهل سنت را کار دیگر ابن تیمیه دانست و ادامه داد: جوانان القاعده که قرآن و صحیح بخاری می خوانند خیلی راحت خود را مجتهد می دانند و راحت فتوا می دهند مانند اسامه بن لادن. اینها خیلی ها به شدت تحت تاثیر البانی هستند.

او عنوان کرد: ابن تیمیه از نظر فکری اصحاب حدیث و از نظر فقهی، حنبلی بود و الآن وهابی ها تقریبا همین هستند. در ایران اسلامی نیز عده ای از جوانانی که خود را مجتهد می دانند در شرق و غرب کشور دیده می شوند که خیلی راحت آدم می کشند.

فرمانیان تاکید کرد:وهابی ها الآن در این زمینه کار می کنند که ابن تیمیه آدم بزرگی در بین مسلمانان بود و ما هم باید روی این مسئله کار کنیم که ابن تیمیه اتفاقا جایگاهی بین مسلمانان قرون 8 تا 12 و مسلمانان امروزی ندارد. الان حدود 800 میلیون تا یک میلیارد مسلمانی داریم که مخالف ابن تیمیه هستند اما چون کارهایشان در منطقه خودشان هست و قدرتی ندارند لذا کاری از پیش نمی‌برند.

 
رئیس دانشکده مذاهب اسلامی دانشگاه ادیان و مذاهب با هشدار نسبت به مشاهده برخی جوانان سنی مذهب با رویکرد سلفی در غرب و شرق کشور و به ویژه شهرهای سنی‌نشین گفت: وهابی امروز متاثر از تفکرات اصحاب اثر و اصحاب حدیث و تفکرات شدید ابن تیمیه است.