آیا شبه‌جزیره کریمه بخشی از جهان اسلام است؟

 

نام شبه‌جزیره «کریمه» به صورت «قرم» در متون کهن تاریخی و اسلامی آمده است و در طول تاریخ سرزمینی شناخته شده به شمار می‌رفته است. هم‌اکنون 12 درصد از جمعیت دو میلیونی شبه‌جزیره کریمه را مسلمانان تاتار تشکیل می‌دهند. زبان آن‌ها شاخه‌ای از زبان ترکی است. اکثر آنان مسلمان حنفی مذهب هستند.

 

گرچه تاتارها از صحرای گبی مغولستان برخاسته‌اند، اما هم‌اکنون در منطقه وسیعی از روسیه و کشورهای اطراف آن زندگی می‌کنند. تاتارها در میان اروپایی‌ها با نام‌هایی هم‌چون ترکان قبچاق، بلغارهای ولگا، آلان‌ها یا کیماک‌ها شناخته شدند. مهاجرت به غرب از سوی تاتارها با مطیع شدن در برابر مغول‌ها آغاز شد.

 

«سیمفروپل» مرکز جمهوری خودمختار کریمه با نام «آق‌مسجد» (مسجد سفید) در میان تاتارها و مردم ترکیه شناخته می‌شود. این نام در سال 1783 و پس از تصرف خانات کریمه، توسط امپراتوری روسیه به سیمفروپل تغییر داده شد و تبدیل به مرکز شبه‌جزیره کریمه شد. این شهر 340 هزاری (2001) در دوران باستان به عنوان شهری سکایی و با نام سکائیه مطرح بوده است.

 

سیمفروپل یا آق‌مسجد در اواخر قرن پانزدهم میلادی توسط «منگلی گیرای خان اول» از خان‌های تاتار به صورت یک قلعه با نام «کالگای» ساخته شد. 60 سال بعد یعنی در سال 1508 میلادی، یک مسجد بزرگ از سوی «عبدالرحمن بیگ پسر علی بیگ» در این منطقه ساخته شد. از آن به بعد این منطقه تبدیل به شهر شد و نام خود را از همین مسجد گرفت و به «آق‌مسجد» معروف شد.

 

نام‌های ترکی و اسلامی دیگر شهرها و روستاهای این شبه‌جزیره، نشان دهنده اصالت اسلامی آن است. «آجی ابراهیم»، «آغاج‌ائلی»، «آلما»، «آنا ائلی»، «جعفربردی»، «جمعه کیسه‌کاراتوک»،‌ «چلمه‌جی»، «چشمه‌جی»، «دؤرد کول»، «محمود سلطان»،‌«ملا ائلی»، «شیخ کؤی»، «تخته جامع» (به معنی مسجد چوبی)، «ترمنچی» از جمله این اسامی که همگی به روسی تغییر نام داده‌ شده‌اند.

 

«اولیا چلبی» سیاح معروف عثمانی در سال‌های 1665 ـ‌1666 از این شهر دیدار کرده است. وی در کتاب خود سیاحتنامه اولیا چلبی درباره این شهر اشاره می‌کند که «آق‌مسجد» در شرق «باغچه‌سارای» (پایتخت کریمه در آن زمان)‌ دو هزار خانه پوشیده شده با کاشی دارد. 200 دکان دارد، 8 مسجد و یک کاروانسرا و حمام و 350 روستا دارد. مردم شهر جملگی تاتارند.

 

اولیا چلبی ضمن اشاره به دو مسجد معروف «منگلی گیرا» و «عبدالرحمن‌بیگ»، چنین می‌گوید که تاریخ 914 (1508 میلادی)‌ بر سردر مسجد منگلی خان به عنوان تاریخ بنای مسجد حک شده بود. وی هم‌چنین اشاره به وجود سه تکیه و دو مدرسه در این شهر می‌کند.

 

«سیمون پالاس» سیاح دیگری است که در سال 1850 میلادی یعنی 250 سال بعد از اولیا چلبی و 67 سال پس از اشغال توسط روس‌ها به آن‌جا سفر کرده در سفرنامه خود اشاره می‌کند که مسجدی در این شهر تبدیل به پادگان شده است. در سال 1797 نیز کلیسایی از سوی روس‌ها در آن ساخته شده که ارامنه از آن استفاده می‌کنند. در آن دوره این شهر 13 هزار نفر جمعیت داشت که اغلب آن‌ها تاتار بودند.

 

دوره سلطنت خانات کریمه از سال 1441 تا 1783 بود. این شبه جزیره از سال 1478 تحت تابعیت امپراتوری عثمانی درآمد. در سال 1774 در پی جنگ بین روسیه و عثمانی، جمهوری خانات کریمه به عنوان یک کشور مستقل به رسمیت شناخته شد. اما مجدداً در سال 1783 از سوی روسیه اشغال شد. در سال 1944 میلادی اغلب تاتارهای کریمه که آن زمان جمعیتی 300 هزار نفری داشتند، از سوی استالین به آسیای میانه تبعید شدند. حتی یونانی‌ها، ارمنی‌ها و بلغارهای شبه‌جزیره کریمه نیز تبعید شدند و  روس‌ها تبدیل به اکثریت آن شدند. در سال 1954 خروشچف در تقسیمات داخلی شوروی، کریمه را از روسیه جدا و به اوکراین داد. بعد از فروپاشی شوروی، کریمه به صورت منطقه خودمختار تحت حکومت اوکراین درآمد. بدین ترتیب هم‌اکنون پنج میلیون و نیم تاتار در روسیه، سیصد هزار در ازبکستان، 250 هزار در قزاقستان، یکصد هزار در تاجیکستان، 60 هزار در ترکمنستان و 50 هزار تاتار در قرقیزستان زندگی می‌کنند. هزاران تاتار نیز در ترکیه زندگی می‌کنند. جمعیت تاتارهای اوکراین نیز 250 هزار نفر است.

 

در سال 1988 میلادی به تاتارهای تبعید شده اجازه داده شد تا مجدداً به سرزمین آبا و اجدادی خود بازگردند. بدین ترتیب اغلب تاتارهای ساکن در ازبکستان مجدداً به شبه‌جزیره کریمه بازگشتد.

 

تاتارهای مسلمان و ترک‌زبان کریمه گرچه هم‌اکنون تنها 12 درصد از جمعیت شبه‌جزیره کریمه را به خود اختصاص داده‌اند اما گذشته‌ها حکایت دیگری دارد. آنان در حقیقت میراث‌داران حکومت و سلطنتی اسلامی در گذشته‌ها نه چندان دور هستند. آن‌ها هرگز حاضر نیستند بار دیگر به زیر یوغ روسیه بازگردند. آنان به نوعی همه‌پرسی استقلال از اوکراین را تحریم کردند. هم‌زبانان آن‌ها هنوز هم در جمهوری‌های مختلف روسیه زیر فشار زندگی می‌کنند. زبان و دین آن‌ها به شدت از سوی زبان روسی و دین مسیحیت تهدید می‌شود.

 

شاید تاتارها به رهبری مصطفی جمیلوف با قرار گرفتن در شرایط فعلی ناچار به پذیرش وضعیت جدید خود شوند و یا شاید اندکی بعد، پای جهادی‌های قفقاز به این منطقه هم باز شود و دردسرهای جدیدی برای روسیه دست و پا کنند.

 

با این حال گویا ولادیمیر پوتین با مصطفی جمیلوف رهبر تاتارهای کریمه گفت‌وگوی تلفنی مفصلی ترتیب داده تا بتواند نظر آنان را به خود جلب کند. پوتین وعده داده که بخشی از صندلی‌های پارلمان این شبه‌جزیره را به تاتارها اختصاص خواهد داد و از آن‌ها به تناسب جمعیت‌شان در پست‌های گوناگون دولتی استفاده خواهد کرد.

 

پارلمان اوکراین نیز مذاکراتی با تاتارها ترتیب داده بود تا بلکه بتواند از این اقلیت مخالف پیوستن به روسیه برای جلوگیری از دو پاره شدن اوکراین استفاده کند. پارلمان اوکراین وعده‌هایی در خصوص احقاق حقوق تاتارها داده است. از جمله این وعده‌ها رسمیت بخشیدن به زبان تاتاری در کنار زبان روسی و اوکراینی است.

 

هزاران تاتار در نزدیک‌ترین سرزمین از سوی جنوب به کریمه، یعنی در ترکیه زندگی می‌کنند. ترکیه نیز گرچه خود را به نوعی قیم ترکان جهان می‌داند، اما در موقعیتی که دو ابرقدرت سنتی جهان یعنی روسیه و آمریکا بر سر اوکراین رو در روی هم ایستاده‌اند، ترجیح می‌دهد در آرامش اوضاع را رصد کند.

 

هم‌اکنون این شهر به عنوان مرکز تاتارهای کریمه مطرح است و «مجلس ملی تاتار» کریمه در این شهر قرار دارد. بزرگ‌ترین مسجد این شهر در حال حاضر «مسجد کبیر» نام دارد. مراکزی هم‌چون «دانشگاه تربیت تاتار»، «کتابخانه ملی تاتار»، «تئاتر تاتار»، «اتحادیه نویسندگان تاتار» «اتحادیه نقاشان تاتار» و تشکل‌های و نهادهای دیگر متعلق به تاتارهای مسلمان در این شهر فعال است.

 

به هر حال اکنون مردم این شبه‌جزیره 2 میلیون نفری به الحاق به روسیه رأی داده‌اند. روسیه تقریباً این شبه‌جزیره را اشغال کرده است. آمریکا، اروپا و دولت مرکزی اوکراین این همه‌پرسی را غیرقانونی خوانده‌اند و حتی در حال فراهم کردن مقدمات تحریم روسیه هستند.
مرکز شبه‌جزیره کریمه، «سیمفروپل» نام دارد یا «آق‌مسجد»؟ شبه‌جزیره کریمه بخشی از جهان اسلام است یا سرزمین روس‌ها؟ این‌ها چیزهایی است که در این چند روزه کم‌تر به آن پرداخته می‌شود و یا به عبارتی هیچ توجهی به آن نمی‌شود، چرا که اکثر مردم شناختی از این شبه‌جزیره استراتژیک نداشته‌اند.داود بهلولی