اندیشه سیاسی در ترکیه؛ در گیرودار لائیکها و طرفداران اسلام سیاسی
وقتی از برخی رهبران جنبشها و خیزشهای اخیر ملتهای عرب می پرسیدند که پس از پیروزی از میان اسلام سیاسی ایران و ترکیه کدام یک را خواهید برگزید سخن از اسلام ترکیه میگفتند.
مصاحبه زیر با دکترمحمدعلی بویوک کارا در دانشگاه ادیان و مذاهب قم با این روشنفکر و استاد جریانشناسی مذهبی دانشگاههای ترکیه، ضمن توصیفی از وضعیت فعلی جریانهای فکری، سیاسی و مذهبی ترکیه نشان میدهد جایگاه لائیسیته و جریانهای مذهبی و سیاسی در نظام سیاسی ترکیه چگونه است.
دکتر محمدعلی بویوککارا در 1967 در استانبول به دنیا آمد. تحصیلات راهنمایی و دبیرستان را در مدارس علوم دینی به پایان رساند و در 1990 از دانشکده الاهیات دانشگاه مرمره فارغالتحصیل شد. پس از آن به مدت دو سال در دبیرستان شاد اوغلویِ استانبول به تدریس اخلاق و فرهنگ اسلامی پرداخت. وی کارشناسی ارشد خود را در رشته علوم حدیث از مرکز علوم اجتماعی دانشگاه مرمره (1993) اخذ کرد. در همان سال به عنوان مسئول پژوهشهای تاریخ مذاهب اسلامی دانشگاهِ «18 مارس» در چاناکقلعه منصوب شد. در 1994 برای ادامه تحصیل رهسپار انگلیس شد. سه سال بعد در دانشگاه ادینبورگ از رساله دکتری خود با عنوان «جنبشهای شیعه امامی در زمان امام موسی کاظم و امام رضا» دفاع کرد. وی در 2006، موفق به اخذ درجه استادی از دانشگاهِ 18 مارس شد. از دکتر بویوککارا مقالات متعددی چاپ شده است، از جمله: «جایگاه حضرت ابراهیم در روایات شیعه امامی»، «از کربلا تا انقلاب: درباره اندیشه شهادت و مسائل مربوط به آن نزد شیعه امامی»، «مأمون و ولایت عهدی امام رضا» (به انگلیسی)، «امامان فاطمی و اهل کتاب» (به انگلیسی) و «جریانهای دینی و سیاسی رادیکال در ترکیه». از کتابهای وی نیز میتوان به این موارد اشاره کرد:
1. مسئله امامت و بنیهاشم، استانبول (1999)
2. تاریخ اشغال کعبه از گذشته تا امروز، استانبول (2011)
3. اهلبیت و اهل دولت: عباسیان و شیعه در زمان امام موسی کاظم و امام رضا، استانبول (2010)
دکتر بویوککارا از 1999 تا 2009 عضو هیئت مدیره گروه مطالعات اسلامی دانشکده الاهیات دانشگاه 18 مارس چاناکقلعه بود. در حال حاضر، وی ریاست دانشکده علوم اسلامی دانشگاه «شهر» در استانبول را بر عهده دارد.
به عنوان نخستین پرسش، امروزه کدام جریانهای فکری، اعم از دینی و غیردینی، در ترکیه فعال هستند؟
به طور کلی، شاهد تأثیر جریانهای فکری رایج دنیا در ترکیه هستیم؛ مخصوصاً جریانهای فکری چپگرایی که در دهههای شصت و هفتاد میلادی در دنیا مطرح میشد در ترکیه نیز به اوج رسید که اثر آنها تا به امروز باقی است. لیبرالیسم تفکری دیگری است که روزبهروز در حال گسترش است. همچنین وجود اندیشههای ملیگرایی را نباید نادیده گرفت، که هم در عرصه فکری و هم در سیاست نمایندگانی دارد. افزون بر این، میتوان به تفکر دینی اشاره کرد که پیشتر در بطن حرکتهای ملیگرایانه بود. اندیشه دینی در ترکیه بسیار قویتر از سایر جریانها است. شایان ذکر است که در حوزه تفکر دینی، یک جریان وجود ندارد. همچنین شاهد جریانهایی هستیم که حاصل ترکیب تفکر ملیگرایی و تفکر دینی هستند. برای مثال، میتوان به تفکر ترکی ـ اسلامی و تفکر کردی ـ اسلامی اشاره کرد. علاوه بر این نگرشها، باید از تفکر دینی لیبرال، تفکر اسلام سیاسی و تفکر دینی متأثر از تصوف نیز نام برد. در کنار این جریانها، تفکری وجود دارد که سعی در فهم دین از منظر مدرنیته (جدید) دارد. اندیشههای دینی که تحت تأثیر افراد یا جماعت خاص به وجود آمدهاند هم، وجود دارند. مثلاً میتوان به جنبش دینی پرنفوذ «نوریه»[1] اشاره کرد یا عقاید «فتحالله گولَن»[2] که در برخی محافل بسیار مقبولند.
از جریانهایی که ذکر شد، مثل لیبرال، یا جریانهای دینی، کدام حزب یا گروه را میتوانید نام ببرید؟
گروههای چپگرای سیاسی در ترکیه هستند که عملکرد حزبی دارند. مثلاً حزب «کمال آتاتورک»[3] که جمهوری ترکیه را بنیان نهاد و حزب جمهوری خلق[4] ترکیه نیز نامیده میشود. با اینکه این حزب زیرمجموعه گروههای چپ قرار میگیرد، اما بسیاری از کارشناسان این نظر را رد کرده، معتقدند هدف این حزب ادامه راه آتاتورک است. زیرا نه تنها آزادیها را بسط نمیدهد و دیدگاه محدودکنندهای دارد، بلکه دیدگاه ملیگرایانه ترکی دارد. چپیها نیز این موضوع را تأیید میکنند. بنابراین، صفت لاییک مناسبتر از عنوان چپگرا برای نامیدن این حزب است. در نتیجه حزب خلق ترکیه نمایانگر لاییسمِ نوع فرانسوی یا لاییسمِ نوع کمالی است. با اینکه احزاب چپگرای دیگری در ترکیه وجود دارند که مستقل از حزب خلق هستند ولی در مقایسه با احزاب چپ دنیا قدرتمند نیستند. حزب دیگری که میتوان بین احزاب چپگرا از آن نام برد، حزب ملیگرایان کُرد است. این حزب با «پ.پ.ک» همپوشانی دارد. در این میان توجه ویژه به نگرش منحصر به فرد حزب ملیگرایان کُرد نیز