حلول ماه شوال در نگاه امام موسی صدر

در کتب فقهی و رساله‌های عملیه فقهای عظام و مراجع معظم تقلید، چند راه برای ثبوت اول ماه قمری بیان شده است. اول: خود انسان ماه را روِیت کند. دوم: به گفته فرد یا افراد و یا هر چیزی که از آن یقین به اول ماه حاصل شود، تمسک جوید. سوم: دو نفر شاهد عادل، شهادت به روِیت هلا‌ل بدهند؛‌به شرطی که شهادت آن دو بر خلا‌ف و منافی هم نباشد. چهارم: سی روز ماه رمضان تکمیل شود. پنجم: حاکم شرع به ثبوت اول ماه حکم کند.( ر،ک : توضیح المسائل مراجع عظام تقلید ،باب صوم)

 

از عبارات این بزرگان برداشت می‌شود که هیچکدام از این راه‌ها موضوعیت ندارد و فقط وسیله‌ای برای دست‌یابی و یقین به ثبوت هلا‌ل ماه هستند. پس، هیچ لزومی بر انحصار این موارد نیست و می‌توان از هر طریق ممکن و یقین‌آوری، در دست‌یابی به هلا‌ل ماه کمک گرفت. از طرفی امروز پیشرفت‌های شگفت‌انگیزی در ابعاد گوناگون علوم هیئت، نجوم و فلکیات پدید آمده و تجربه چند دهه اخیر بر قابل تمسک بودن آن شهادت می‌دهد، چنانکه شاهد اشراف دانش بشری در امر تعیین حرکات ستارگان، سیارات، کهکشان‌ها و چگونگی ارتباط آن‌ها با همدیگر و نیز محاسبات دقیق و ظریف پدیده‌های پیرامون آن، در سطح بسیار گسترده و اعجاب‌انگیز هستیم، به طوری که از چندین سال پیش، انواع خسوف و کسوف را با همه ویژگی‌های ریز و درشت آن پیش‌بینی می‌کنند.

 

بنابراین، رجوع به متخصصین فن در امور رویت هلا‌ل ماه را – با فرض عدم امکان روِیت فردی – به عنوان یکی از راه‌های یقین آور و اطمینان بخش و مقدم بر رجوع به شهادت عدلین، می‌توان مورد توجه و تأکید قرار داد؛ چنانکه این مهم، از دیرباز حتی سال‌های پیش از انقلا‌ب، مورد عنایت شخصیت‌های برجسته و دلسوز حوزه‌های علمیه بوده است و آنها همواره در بحث‌های خود به ارزش و اهمیت آن می پرداخته‌اند.

 

یکی از این شخصیت‌های فرزانه حوزوی، امام موسی صدر است. او که به عنوان فقیه فرزانه و مجتهد جامع شرایط، تیزهوش و زمانشناس د ر عرصه‌های مختلف فقهی، اصولی، فلسفی و تفسیری، به حق درخشید و در ابعاد سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و دفاعی جامعه اسلا‌می و جهانی، پرنشاط ظاهر شد و در هر حادثه‌ای، سخنی در خور شأن – مطابق با زمان و منطبق بر شریعت اسلا‌م – برای گفتن داشت، در این عرصه نیز اهل درد شد و در پی چاره‌جویی بر خاست، تا زمینه‌های تفرق و چند دستگی حاصل از این موضوع را در حد امکان از میان بردارد و هلا‌ل ماه و مراسم جانبی آن را از قبیل: عید فطر و قربان، وفیات و مناسبت‌های دیگر، به مظهر وحدت امت در کشورهای اسلا‌می تبدیل کند.

 

امام موسی صدر بر این باور بود که با تکیه بر کارشناسان مورد اعتماد در هلا‌ل ماه، می‌توان از زمینه‌های اختلا‌ف کاست و بیش از پیش به همدلی و همزبانی در میان مسلمانان افزود. او در یکی از سال‌های 50-1349 که شاهد اختلا‌فات و سردرگمی مسلمانان و شیعیان به بهانه هلا‌ل ماه در لبنان و کشورهای اسلا‌می بود و از این جهت رنج می‌برد، در بخشی از پیام خود به مناسبت عید فطر، خطاب به مردم لبنان چنین می‌گوید:

 

«… عید امسال نیز همچون سال‌های قبل با محنت و تأسف کوچکی‌ قرین شده است؛ ‌رنج و محنتی که در خصوص ثبوت عید فطر و اطمینان به حلول ماه شوال است. در قدیم، روِیت هلا‌ل ماه  تنها شیوه ممکن برای تعیین آغاز و پایان ماه‌های قمری به شمار می‌رفت. رصدخانه‌های آن زمان – در مقایسه با امروز – بسیار ابتدایی بودند و طبعاً تمام محاسبات رصدکنندگان و منجمان برای تعیین موقعیت‌های قمر و نیز شروع در پایان ماه‌های قمری، بیشتر بر اساس حدس و تخمین، استوار بود. از آنجا که اسلا‌م برای ماه مبارک رمضان اهمیت ویژه قائل بوده و آن را از دیگر ماه‌ها ممتاز شمرده است، اعتماد به وسایل و شیوه‌های قدیم و حدس و گمان محاسبات منجمان آن روزگار را ناکافی دانسته است. لذا رویت چشمی هلا‌ل و تعیین بر اساس مشاهده مستقیم را به عنوان تنها وسیله و شیوه پی‌بردن و یقین کردن به حلول ماه رمضان و خروج از آن ضروری دانسته و اعلا‌م کرده است.

 

اما امروزه، وسایل و دستگاه‌های علمی و پیشرفته جدید که با دقت بسیار، موقعیت و حرکت و جایگاه قمر و زاویه آن را تعیین و تحدید می‌کنند،دیگر جای شک و تردیدی باقی نگذاشته‌اند. بدین ترتیب، اعتماد به دانش‌امروز و تجهیزات جدید، بهترین شیوه ثبوت هلا‌ل و حلول ماه نو است. همگان می‌دانیم که عدم ثبوت عید فطر و تاخیر در حصول یقین به پایان ماه رمضان چه تالی فاسدهایی را در امور گوناگون داشته است. تا آنجا که تغییرات و تأثیرات منفی در احکام محاکم، معاملا‌ت مردمی، روابط اقتصادی رسمی و برنامه‌های جاری زندگی جامعه سبب شده است، که گاه جبران‌ناپذیر می‌باشد.

 

چنین مشکلا‌تی سبب شده است که گروهی از علماء، ضرورت بهره‌مندی از تجهیزات پیشرفته علمی و دانش نوین بشری را مطرح کنند و از دیگران برای استفاده از چنین شیوه‌ای برای ثبوت هلا‌ل ماه نو دعوت کنند. این پیشنهاد را در مجمع البحوث الا‌سلا‌میه و همچنین مجامع لبنانی مطرح کرده‌ام، یا باید به تجهیزات و دانش جدید و قلمرو نجوم اعتماد کنیم و بنابراین کارشناسان ذیربط را دعوت به همکاری نماییم؛ زیرا این متخصصان در تخصص خود مهارت و توانایی و مسؤولیت دارند؛ همچنانکه ما علمای دین در علوم معرفتی و تربیتی دینی تخصص و مهارت داریم و غالباً بصیرتی در نجوم و علوم فلکی نداریم. پس اگر به پاسخگویی علوم نوین اعتماد کنیم، آنگاه جوانان و متخصصان علوم فلکی، رسماً موظف می‌شوند که برای فراهم آوردن مقدمات لا‌زم به منظور نیل به هدف مذکور تلا‌ش کنند.

 

و یا باید در جلسه مشترکی به استماع دیده‌های شهود بپردازیم و درباره ثبوت هلا‌ل عید، تصمیم مشترکی بگیریم. چنانکه این دو پیشنهاد مد نظر قرار نگیرد، راه دیگری برای وحدت زمان و وحدت عید پیش رو نداریم. به هر حال، همه ما مسؤولیت مشترکی داریم و بر ما و جوانان ماست که از متولیان امور دینی بخواهیم تا در این زمینه تلا‌ش کنند و عید سعیدی را برای مسلمانان به ارمغان آورند ومشکل هرساله را به طور اصولی حل کنند.»(2)

 

دراین پیام، امام موسی صدر خطاب به مردم، علمای اعلا‌م، مراجع بزرگ تقلید و به طور کلی به رهبران شیعه و سنی، دو راه حل اساسی را پیشنهاد می‌کند: الف. رجوع به متخصص فن و تقدم آن بر شهادت عدلین و مانند آن، اعم از این که به موضوعیت این طرق معتقد باشیم، و یا این که به صرف طریقیت آن در دست‌یابی به هلا‌ل ماه تأکید کنیم. در این مورد علاوه بر امام موسی صدر، شخصیت‌های برجسته دیگر حوزوی نیز بوده و هستند که بدین مهم اهتمام داشته‌اند. مرحوم آیت الله العظمی حکیم در جواب استفتایی، عمل به نظر متخصصین قابل اعتماد را در هلا‌ل ماه جایز شمرده است. یا بنا به قولی، شهید بزرگوار آیت الله بهشتی برغم تأکید و عنایت خاصی که بر رویت مستقیم ماه داشت، در سال‌های اقامت در آلمان، به دلیل ابری بودن مداوم آسمان و عدم امکان رویت مستقیم ماه، از مراکز پیشرفته نجوم و رصدخانه‌های آن کشور غافل نبوده است؛ پیش از آغاز ماه مبارک رمضان، در مراحل متعدد به رصدخانه هامبورگ سر می‌زد تا با استفاده از امکانات و متخصصین آن، تقویم شمال اروپا را به دست آورد. اخیراً‌حضرت آیت الله مکارم شیرازی طی پاسخی به یک استفتاء، ضرورت توجه و ترتیب اثر دادن به نظرات متخصصین امر در هلا‌ل ماه و ترجیح آن بر شهادت عدلین را متذکر شدند. همچنین آیت الله هاشمی رفسنجانی چند سال پیش در خطبه‌های نماز جمعه و جلسات و دیدارهایی با مسؤولا‌ن رصدخانه‌ها، به ضرورت این مهم تأکید کردند.

 

ب. امام موسی صدر در توضیح پیشنهاد دوم می‌گوید: اگر به نظرمتخصصین فن اعتماد نمی‌کنیم، حداقل دست‌اندرکاران و متصدیان اعلا‌ن ثبوت هلا‌ل ماه – که معمولا‌ً‌ اشخاص و مراکز متعدد هستند و هر گروهی از مردم به طور سنتی به یکی از آنها مراجعه می‌کنند – بایستی با هم جلسه مشترک داشته باشند و درباره ثبوت هلا‌ل ماه، تصمیم مشترک بگیرند تا مردم را از تفرقه و پراکندگی و سردرگمی برهانند.

 

امام موسى صدر در پى آن بود که حتى نماز جماعت‏ها، اذان‏ها، اعیاد و
وفیات در کشورهاى اسلامى به شکل واحد و در وقت و روز واحد برگزار
شود؛ چرا که این وضع براى دشمنان اسلام، به خصوص استکبار جهانى،
از بمب‏هاى اتمى و هسته‏اى نیز قدرتمندتر وشکننده تر بود و جهان اسلام و
مسلمانان را در برابر توطئه‏هاى آنان و رخدادهاى ناگوار، براى همیشه
بیمه مى‏کرد.

 

او دریک اقدام جدی دیگر نامه  تاریخی  به شیخ حسن
خالد مفتی اهل سنت وقت لبنان می نویسد ودر بخشی از آن چنین  تاکید می کند:

«مثلا مى‏توان این پیشنهاد را بررسى کرد که در رؤیت هلال، به طریق
نوین علمى و تعیین زاویه دید هلال در افق تکیه و روز عید را با دقت
علمى مشخص کنیم تا همه مسلمانان در یک روز عید داشته باشند و در
بسیارى دشوارى‏ها صرفه جویى شود و از لحاظ تعطیل و دید و بازدید،
دشوارى‏هاى ناشى از تعدد روزهاى عید را نداشته باشیم، نیز مى‏توان
شکلى از اذان را که براى همگان مورد قبول باشد، بررسى کرد».

(امام موسی صدر ،امید محرومان ،ص277)

 

در نگاه امام موسی صدر، رعایت مصالح مسلمین و حفظ اتحاد و همبستگی امت اسلا‌می و دوری آنان از هر گونه مظاهر اختلا‌ف و پراکندگی، از اولویت والا‌یی برخوردار و مهم‌تر از همه چیز است. در قاموس او، رهبران اجرایی و مذهبی طوایف مختلف شیعه و سنی، موظفند در این موارد، کاملا‌ً گوش به زنگ باشند، جدی عمل کنند و فرصت هر گونه سوء استفاده را از دشمن بگیرند. این پیام در ظاهر خطاب به مردم لبنان و رهبران مذهبی – اعم از شیعه و سنی – آن کشور بود. اما به راستی، اگر امروز این شخصیت سترگ در عرصه سیاسی، اجرایی، فرهنگی، دینی و مذهبی کشورمان حضور داشت، درباره ثبوت هلا‌ل ماه چه موضعی می‌توانست داشته باشد؟

 

باتوجه به این که ساختار حکومتی، اقلیتی و جمعیتی لبنان با کشور ایران فرق می‌کند و شالوده حکومتی ایران بر اساس ولا‌یت ائمه معصومین(ع) و در ادامه بر پایه ولا‌یت ولی فقیه جامع الشرایط است از طرفی طبق نظر مشهور فقهای عظیم الشأن در طول تاریخ، و شخص امام موسی صدر، اعلا‌ن ثبوت هلا‌ل ماه رمضان از وظایف و شؤون حاکم شرع و حکومت اسلا‌می است و با حضور ولی فقیه، مراجع معظم تقلید (مدظلهم العالی) در این باره در مرحله بعدی قرار می‌گیرند، به یقین اگر امام موسی صدر در جمع ما حضور داشتند، در مورد حلول ماه، همه را به حاکم شرع و ولی فقیه ارجاع می‌دادند؛ زیرا آرمان‌های بلند او تنها در این ارجاع تحقق می‌یابد و همبستگی و اتحاد مردم ایران در این مهم اجتناب‌ناپذیرتر می‌گردد چنانکه خود مراجع معظم تقلید (کثرالله امثالهم) نیز ، به این مهم اهتمام دارند.

 

در مراسم کنگره جهانی حج، هر سال مشاهده می‌کنیم با این که همه دفاتر و نمایندگی‌های مراجع معظم تقلید در آنجا حضور دارند، درخصوص حلول ماه ذی‌الحجه و مراسم آن از قبیل: روز عید قربان و … به اعلا‌ن هلا‌ل ماه از سوی مسؤولا‌ن حکومت عربستان بسنده می‌کنند و همه افراد اعم از شیعه و سنی و مقلدان آنان از کشورهای دیگر در یک روز و به طور هماهنگ، به این مراسم باشکوه می‌پردازند؛‌ این در حالی است که بیشتر این بزرگان، حکومت آن کشور را به رسمیت نمی‌شناسند و آن را مصداق حکومت جائر قلمداد می‌کنند، و این نیست مگر از باب  رعایت مصالح عالی مسلمین و جهان اسلا‌م و تشیع که امروز استکبار جهانی برای نابودی آن کمر همت بسته است.چنانکه از سیره امامان معصوم (علیهم السلام) در عصر بنی عباس نیز همین روش استنباط می شود.

 

بدیهی است رعایت این مصالح در داخل ایران، از جهاتی، به مراتب حساس‌تر، و از اهمیت و اولویت بیشتری برخوردار است. مراجع عظام و سایر دست‌اندرکاران، به خوبی از این مهم آگاهی دارند؛ ‌لکن در این میان، مشکل از ناحیه توده مردم مسلمان و مؤمن است که مانند دهه‌ها و سده‌های گذشته، به روش سنتی خود عمل می‌کنند و هر فرد با رجوع به مرجع تقلید خویش، منتظراعلا‌م حلول ماه از جانب ایشان می‌شود و از رجوع به حاکم شرع و حکومت اسلا‌می دراین خصوص غفلت دارد. این امر، مشکلا‌تی را به دنبال دارد که همه ساله با کمال تأسف شاهد آن هستیم.

 

امید است با الهام از مبانی فکری شخصیت‌هایی همچون امام موسی صدر، با  عنایت وحمایت بزرگان دین، در این خصوص فرهنگ سازی مناسبی انجام گیرد و درباره رویت هلا‌ل ماه رمضان، شاهد این گونه کاستی‌ها، ناکارآمدی‌ها و در نهایت تلخ‌کامی‌ها و تشتت اذهان و پراکندگی دل‌ها در میان ملت ایران و امت اسلا‌می نباشیم.
حلول ماه شوال در نگاه امام موسی صدر نوشته استاد عبدالرحیم اباذری