«آیا پورشه‌سواری اخلاقی است؟»

لاریجانی: صهیونیسم و افراطیون به ظاهر مسلمان هر یک در بخشی از خاورمیانه به تخریب دین یهود و اسلام مشغولند
روزنامه فرهیختگان در صفحه ۴، از دیدار علی لاریجانی، رئیس مجلس شورای اسلامی در روز پایانی سفر خود به نیویورک، با یهودیان ضدصهیونیسم آمریکا خبر داده و زیر عنوان «یهودیان در ایران آزادند»، آورده است:

– پیروان تمام ادیان الهی از جمله یهودیان در ایران در صلح و آرامش زندگی می‌کنند.

– بسیار خرسندیم از اینکه در ایران با آنکه تعداد پیروان دین یهود زیاد نیست، آنها در مجلس نماینده دارند و اعمال مذهبی خود را آزادانه انجام می‌دهند که نشان‌دهنده احترام مسئولان و مردم ایران به دین حضرت موسی و پیروان آن است.

– تمام یهودیان جهان از توافق هسته‌ای اخیر حمایت می‌کنند و آن را در جهت صلح و ثبات جهان می‌دانند و فقط صهیونیست‌ها با آن مخالفند.

– صهیونیسم در یک بخشی از جهان در جهت تخریب دین یهود، و تروریست‌ها و افراطیون به ظاهر مسلمان نیز در بخش‌های دیگر از منطقه خاورمیانه با اقدامات مذبوحانه خود قصد دارند چهره اسلام را مخدوش کنند.

مسلمان آزاداندیشی همچون ابوریحان پیروان مذاهب را به یک چشم می‏ نگریسته است
فرهیختگان در صفحه اندیشه، یادداشت زهرا سلیمانی‌اقدم در خصوص نسبت ابوریحان بیرونی و تصوف را با عنوان «تصوف یعنی حکمت»
منتشر ساخته و به توصیف علاقه وی‏ به تصوف و آگاهی وی از اندیشه‏ها و اعتقادات عارفان پرداخته است. در این یادداشت آمده است:

«در رابطه با معنای تصوف، همه بزرگان معنای واحدی از آن، که به معنای «صوف پوشیدن و پشمینه پوشی» است برداشت می‌کنند، مانند صوفی و عارف معروف قرن پنجم هـ. ق. ابوالقاسم قشیری در رساله قشیریه یا جلال‌الدین همایی در مقدمه مصباح الهدایه که چنین معنایی را بیان می‌کنند. همچنین در قدیمی‏ترین کتابی که درباره تصوف در قرن پنجم هجری نوشته‏ شده؛ یعنی کشف المحجوب هم آمده است: «صوفی را از آن جهت صوفی‏ خوانند که جامه صوف دارد و سایر اشتقاق‏ها را نادرست می‏داند.» اما تنها نظر مخالف از ابوریحان بیرونی است که منسوب بودن این‏ کلمه را به صوف به معنی پشم صحیح نمی‏داند و می‏گوید صوفی در عربی ریشه‌ای ندارد و آن را به سوفی (Sophi) و سوفیای (Sophia) یونانی‏ به معنی «حکمت» نسبت می‏دهد.

با نگاهی به آثار و نوشته‏‌ها و گفته‏‌های ابوریحان چنین دریافت‏ می‏شود که اگرچه به غلط اصل کلمه صوفی را یونانی دانسته (در کتاب‏ تحقیق ماللهند، چاپ حیدرآباد، ص ۲۴ و ۲۵)، اما با تصوف اسلامی و افکار و اعتقادات صوفیان به خوبی آشنا بوده است. بهترین نشانه آشنایی وی با افکار و اندیشه و عقاید صوفیان ترجمه کتاب پاتنجل (تلخیص النفس‏ من رباط البدن) است؛ زیرا موضوع این کتاب رها کردن جان از بند تن و آزاد ساختن مرغ روح از قفس جسم است که یکی از موضوعات مهم در اندیشه صوفیان و عارفان است.

هلومت رتیر خاورشناس مشهور آلمانی می‏گوید: «ابوریحان عقاید و افکاری دارد که با اندیشه‏ها و اعتقادات صوفیه شباهت‏ بسیار دارد و می‏افزاید که در ترجمه این کتاب مصطلاحات صوفیه مسلمان را برای بیان مفاهیم تصوف هندی به کار گرفته و همین امر خطاهایی چند را در ترجمه سبب شد است.»

پرداختن به ترجمه کتابی در تصوف هندی و به کارگرفتن‏ مصطلاحات صوفیه برای بیان مفاهیم آن نمی‌تواند دلالتی جز بر توجه و علاقه ابوریحان‏ به تصوف و آگاهی وی از اندیشه‏ها و اعتقادات عارفان داشته باشد. در کتاب تحقیق ماللهند نیز آشنایی ابوریحان با افکار و اعتقادات صوفیه آشکارا دیده می‏شود. او در این کتاب بارها عقاید صوفیه مسلمانان را با اعتقادات هندوان مقایسه می‏کند و در مقدمه‏ می‏نویسد: «با سخن آنان سخن دیگران را نمی‏آورم، مگر آنکه از صوفیه‏ یا یکی از فرقه‏های مسیحی باشد؛ چه اینان همه در امر حلول و اتحاد به‏ یکدیگر نزدیکند.»

با این همه شکی نیست که ابوریحان خود صوفی‏ نبوده است، «هرچند هم همانند بسیاری از مسلمانان‏ برای آنان احترام و فضیلت بسیار قائل بوده است.» ابوریحان، دانشمند مسلمان آزاداندیشی بوده که‏ پیروان مذاهب را به یک چشم می‏نگریسته و همه مسلمانان را بی‏آنکه تفاوتی میان‏شان قائل باشد، دوست می‏داشته است. به این ترتیب اگر آل‌رسول(ص) را گرامی داشته و آنان را همانند شیعیان به«ائمه الهدی‏ و الحق» وصف کرده است، جای شگفتی نیست که‏ احترام او نسبت به علمای اهل سنت نیز تعجب‏آور باشد.

کدام یک مطلوبند: نگاه فایده‌گرایانه، لطف گرایانه یا اعتدال‌گرایی در اخلاق
این روزنامه در یادداشتی با عنوان «آیا پورشه‌سواری اخلاقی است؟» به بررسی نسبت اخلاق و بازار و باورهای ما اشاره کرده و در نوشتاری به قلم شیرزاد پیک‌حرفه، استادیار دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره) آورده است:

«بارها هر یک از ما این سوال را از خود پرسیده‌ایم که وقتی به‌عنوان یک شهروند عادی به سراغ خرید کالا می‌رویم آیا باید به جوانب اخلاقی این خرید هم فکر کنیم یا اینکه فقط سود و زیان و منفعت باید در تصمیم‌گیری‌مان نقش داشته باشد؟ امروز توصیه‌های اخلاقی از این دست که با ممانعت از خرید این کالا جلوی کشته‌شدن کودکانی را در فلان جا می‌گیرید یا با نخریدن این کالای لوکس به مردم خود نزدیک‌تر خواهید بود و آنها کمتر عذاب می‌کشند و… بسیار شنیده و دیده می‌شود. سوال این است که این دغدغه‌ها تا چه اندازه بجا هستند؟ ما باید تا چه میزان این دغدغه‌ها را از بعد فلسفه اخلاق بررسی کنیم؟ من شق مختلف پرسش‌ها را بررسی می‌کنم و رأی خودم را هم عنوان نمی‌کنم تا مانند یک فیلم با پایان باز خودتان درباره آنها داوری کنید.

تجملات و اخلاق
یکی از ملاحظات اخلاقی که مطرح می‌شود این است که آیا شما مابه‌التفاوت درآمدتان را می‌توانید صرف نیازهای تجملاتی (luxury needs) خودتان کنید (در حالی که در جهانی زندگی می‌کنید که بیش از یک میلیارد نفر از ارضای نیازهای ضروری خودشان هم ناتوان هستند)؟
براساس آمار منتشرشده از سوی سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد در ۱۴ اکتبر ۲۰۰۹، ۰۲/۱ میلیارد نفر – یعنی ۱۵ درصد از جمعیت جهان – دچار سوءتغذیه هستند. این آمار نسبت به سال ۲۰۰۶، که در آن ۸۵۴ میلیون نفر دچار سوءتغذیه بودند، رشد قابل‌توجهی داشته است. سوءتغذیه، سالانه پنج میلیون کودک را در سراسر جهان به کام مرگ می‌برد. بنابر آمار سازمان بهداشت جهانی بین ۱۰۰ تا ۱۴۰ میلیون کودک در جهان دچار کمبود ویتامین A هستند که سالانه ۲۵۰ تا ۵۰۰ هزار نفر از آنها در آغاز بینایی و در پایان جان‌شان را از دست می‌دهند. دو میلیارد نفر در جهان – یعنی چیزی بیش از ۳۰ درصد کل جمعیت جهان- دچار کم‌خونی و فقر شدید آهن هستند. گرسنگی عامل ۳۶ درصد از مرگ انسان‌هاست. سالانه سه میلیون کودک، به‌دلیل عدم‌دسترسی به آب آشامیدنی سالم، دچار اسهال می‌شوند و در اثر از دست‌دادن آب بدن‌شان می‌میرند. بنا برگزارش صندوق حمایت از کودکان ملل متحد، این کودکان با یک بسته اُ. آر. اس که قیمتش فقط ۱۵ سنت است، از مرگ نجات می‌یابند.

اخلاق کار بد نکردن است
سه پاسخ مختلف به این پرسش داده شده است. یک پاسخ، پاسخ آزادی‌خواهانی مانند رابرت نوزیک است؛ اینها بر این باورند اخلاق فقط کار بد نکردن است و شما اگر پاره‌ای از نبایدهای اخلاقی را رعایت کردید – مثلا تجاوز نکردید، دروغ نگفتید، قتل نکردید، اسید نپاشیدید و اموری مانند این- دیگر کسی نمی‌تواند گریبان‌تان را بگیرد و بگوید فلانی چرا فلان جا کمک نکردی؟ چرا آیفون +۶ یا آی‌واچ خریدی، در حالی که کار شما با یک گوشی ۲۰۰ هزار تومانی هم راه می‌افتاد و می‌توانستید مابه‌التفاوت این مبلغ را بدهید به فلان نفرها در فلان‌جا که نیازهای اساسی‌شان هم برآورده نمی‌شود و با مرگ دست و پنجه نرم می‌کنند. اینها معتقدند اگر شما این کار را انجام بدهید کارتان supererogatory است نه obligatory یعنی لطف شماست نه وظیفه شما. اگر کمک کنید خیلی هم خوب است و لطف کرده‌اید ولی انجام آن وظیفه شما نیست. یعنی نمی‌توان گریبان‌تان را گرفت، برای اینکه چرا این ملاحظات اخلاقی را در خریدکردن رعایت نکردید.

توهم باطل معصومیت ما
گروهی دیگر که دقیقا در مقابل این گروه هستند معتقدند اخلاق بر همه ساحت‌های زندگی ما سایه افکنده بنابراین فرقی نمی‌کند که کالا می‌خرید یا با دوست‌تان صحبت می‌کنید، هر جایی که باشید یا هرجایی که پای دیگری به وسط می‌آید باید شما تابع ارزش‌های اخلاقی باشید، درواقع باید به آن تعریفی که خود آنها از اخلاق ارائه می‌دهند، پایبند باشید. آن تعریفی که اینها ارائه می‌دهند معمولا همان تعریف فایده‌گرایانه است
(the greatest good for the greatest number of people)؛ یعنی بیشترین خیر برای بیشترین تعداد بشر. نمونه‌های بارز این فیلسوفان کسانی هستند چون شلی کیگن که در کتاب «مرزهای اخلاق» در ۱۹۸۹ به این موضوع اشاره می‌کند و پیتر آنگر در کتابی با نامی بسیار تامل‌برانگیز: Living High and Letting Die: Our Illusion of Innocence به معنی «با کلاس زندگی‌کردن و اجازه مردن دادن: پندار یا توهم باطل معصومیت ما». اینها طیف مقابل گروه نخست بودند یعنی معتقدند ما در همه این امور باید این ملاحظات را داشته باشیم. کیگن در صفحات اول کتابی که نام بردم، نوشته: «زندگی طبق چنین قانونی مطالبات بسیار طاقت‌فرسایی را بر دوش ما می‌گذارد؛ چنین چیزی بسیار دشوار ولی درست است.»

اعتدال‌گرایی در اخلاق
در مقابل این دو گروه، گروه دیگری هستند که به آنها طرفداران اخلاق اعتدال‌گرا می‌گویند. اینها همان‌گونه فکر می‌کنند که معمولا بیشتر ما فکر می‌کنیم: اخلاق اولا و بالذات در مورد پاره‌ای از «نباید»هاست یعنی ما نباید یک‌سری کارها را انجام بدهیم؛ آن وقت اگر به اینها مقید بودیم، «باید»ها یعنی کمک کردن‌ها در حد وسع‌مان الزامی‌اند و بیش از حد وسع‌مان لطف هستند. یعنی در حد توان‌مان الزامی و بیش از حد توان‌مان لطف است و الزامی نیست. این تقریبا چیزی است که همه ما به آن باور داریم؛ دست‌کم در حوزه اندیشه. اما، شوربختانه، ما در حوزه عمل حتی به همین اخلاق اعتدالی هم پایبند نیستیم. براساس این باور در حوزه تئوریک ما تا زمانی که کارمان مستلزم ازخودگذشتگی و فداکاری سترگی نباشد باید به مردم کمک کنیم و در خرید و پاره‌ای امور اینچنینی این ملاحظات را هم در نظر بگیریم.»

اخبار کوتاه صفحه «اندیشه»:
فراخوان مقالات در فقه مقارن
دانشگاه مذاهب اسلامی با هدف گسترش و ارتقای کمی و کیفی مطالعات حوزه فقه مقارن و حقوق اسلامی، دوفصلنامه «فقه مقارن» را با رویکرد علمی- پژوهشی منتشر کرده است. فراخوان مقالات علمی- پژوهشی در دو فصلنامه «فقه مقارن» دانشگاه مذاهب اسلامی با رویکرد علمی- پژوهشی برای شماره جدید این مجله منتشر شد. از علاقه‌مندان دعوت می‌شود مقالات خود را از طریق سامانه مجله ارسال کنند fiqhemoqaran.mazaheb.ac.ir

«دفاع از فلسفه» در دومین شب علوم انسانی
دومین «شب علوم انسانی» با عنوان «دفاع از فلسفه» با بزرگداشت کریستین یحیی بونو، فیلسوف و الهی‌دان فرانسوی و عبدالحسین خسروپناه، رئیس انجمن حکمت و فلسفه ایران برگزار می‌شود. در این نشست ژولین پلیسیه نویسنده و پژوهشگر دانشگاه تولوز فرانسه، که برای ١٠ روز به تهران سفر کرده، به همراه محمدتقی صدرایی سخنرانی می‌کند و جمعی از فعالان برجسته علوم انسانی کشور حضور خواهند داشت. دومین شب علوم انسانی ساعت ١٨ یکشنبه ١۵ شهریور ١٣٩۴ با مشارکت مرکز تحقیقات علوم انسانی اسلامی صدرا در فرهنگسرای اندیشه واقع در خیابان شریعتی، نرسیده به پل سیدخندان برگزار می‌شود و سجاد نوروزی نیز مجری- کارشناس این میزگرد خواهد بود.

دیگر عناوین منتشر شده در «فرهیختگان» امروز:

خاخام موشه داوبک، رئیس جامعه یهودیان ضدصهیونیسم آمریکا: به دنبال تبعیت واقعی از آموزه‌های اصلی تورات و خداوند متعال هستیم و هدف ارتقای ایده‌های یهودیت ناب را پیگیری می‌کنیم.