ارزیابی مقالات قرآنی دائره المعارف آمریکانا

نخستین مقاله «ارزیابی مقالات قرآنی دائره المعارف آمریکانا» اثر محمدحسن زمانی و سید احمد هاشمی علی آبادی است. وی معتقد است که در زمینه معرفی کلی قرآن، معارف قرآنی، تاریخ گذاری و جمع آوری آن، مصدر و منشا وحی و ترتیب نزول آیات، مقالات و کتاب های زیادی از سوی اندیشمندان مسلمان و غیر مسلمان به رشته تحریر در آمده است. در این عرصه دائره المعارف ها نقش بسزایی را ایفا می‌کنند. «دائره المعارف آمریکانا» که یک دائره المعارف عمومی است، برخی از مدخل های خود را مستقیم یا غیر مستقیم به مطالبی در پیرامون قرآن اختصاص داده است. در نوشتار حاضر، با گذری اجمالی مدخل هایی از قبیل اسلام، الله، محمد (ص) و قرآن از این دائره المعارف مورد بررسی قرار گرفته و نقاط ضعف و قوت آنها بیان شده است.
دومین مقاله «ارزیابی پژوهش های جین دمن مک اولیف» نوشته حسینعلی ترکمانی و جواد محمدی است. این پژوهش برآن است تا به بررسی و نقد پژوهش های پروفسور جین دمن مک اولیف پیرامون قرآن و تفاسیر آن بپردازد. وی که از قرآن پژوهان بنام و مشهور غربی است، در آثار مختلف خود به تفسیر قرآن پرداخته است. او قرآن کریم را از حیث متنی، کتابی قدرتمند و تاثیرگذار، ولی از حیث سندی دارای اشکالاتی می داند؛ از آن جمله: عدم جمع قرآن در زمان حیات پیامبر(ص) و موقوف بودن اعتبار قرآن بر احادیث. این دو اشکال مخالف دلایل قطعی است و قرآن در زمان حیات پیامبر(ص) تدوین شده و به علت نقل متواتر از اعتبار کامل برخوردار است. مک اولیف تاریخ تفسیر قرآن کریم را به سه دوره تکوین،کلاسیک و مدرن تقسیم نموده است. عمده ترین اشکال وی در این تحلیل آن است که در معرفی مهم ترین مفسران دوره صحابه از نام حضرت علی(ع) غفلت ورزیده است و اعتبار تفسیر را منحصر درحدیث دانسته است. او تفسیر دوران مدرن را تداوم همان دوره کلاسیک البته توام با تغییراتی می داند که ظهور صداهای تفسیری جدید از مهم ترین مشخصات آن است. این مستشرق مشهور در زمینه معرفی علوم تفسیری از رهگذر مقایسه دو کتاب معروف «البرهان» و « الاتقان» تلاش نموده است اطلاعات سودمندی به دست دهد.
سومین مقاله «بررسی معنای وحی از منظر مستشرقان» نوشته عبدالرضا باقی است. به باور نگارنده، مسلمانان براین اندیشه‌اند که اساسنامه اسلام، قرآن است و قرآن وحی الهی و مصدر و منبع آن خداست، اما بسیاری از مستشرقان مدعی اسلام شناسی در مورد منبع، مصدر، مبنا و تلقی وحی اختلاف نظر جدی با قاطبه مسلمانان دارند؛ از این رو به جا و سزاست که مصدر و معنا و مبنای وحی از منظرمستشرقان مورد کاوش و پرسش جدی قرار گیرد تا روشن گردد: اول) تلقی ایشان از وحی چیست؟ دوم) مبنای این تلقی کدام است؟ سوم) آبشخور و ماخذ آن تلقی و این مبنا چیست؟ چهارم) این دسته از مستشرقان از پافشاری خود بر این دریافت و القای آن به دیگران، در پی چه هستند؟ در این راستا برای رسیدن به پاسخ پرسش های فوق لازم است ابتدا تلقی ایشان را از وحی و مبانی آن را از حیث معرفت شناختی، زبان شناختی، معنا شناختی و روش شناختی برکاویم تا از این رهگذر، هم مسیر نقد تلقی ایشان از وحی هموارتر گردد و هم انگیزه نهفته در پس آن آشکارتر شود. این نوشتار با تاکید و توجه به نکات فوق، به رشته تحریر در آمده است.
چهارمین مقاله «بررسی مقاله "ربا" در دائره المعارف قرآن لایدن» اثر محمدجواد اسکندرلو و صمد اسمی قیه باشی است. مقاله «ربا» (usury) از جمله مقالات دائره المعارف قرآن لایدن است که آقای مسعود العالم چوذری آن را نگاشته است. نویسنده با مراجعه به آیات قرآن کریم سعی کرده است تا حدودی دیدگاه قرآن کریم را درباره «ربا» به دست آورد و بر این باور است که «ربا» هم از جهت اقتصادی و هم از جهت اجتماعی و اخلاقی مورد توجه خاص شارع مقدس اسلام بوده است؛ لذا تحریم آن در قرآن کریم همراه با تهدیدهای مکرر و شدید بیان شده است. در این نوشتار سعی شده است ضمن توجه به نکات قوت مقاله، به کاستی های آن اشاره شود و به آسیب شناسی موضوع «ربا» در قرآن کریم بپردازد؛ چرا که ربا و رباخواری از منظر قرآن کریم موجب ظلم، خوردن مال به باطل، کفر و ارتداد، بازدارنده رشد و تولید اقتصادی و از همه مهم تر رباخواری به مثابه اعلان جنگ با خدا و رسول اوست.
پنجمین مقاله «نقد دیدگاه آونر گیلادی پیرامون "سرپرستی"» از مرضیه محصص و سهیلا جلالی کندری است. به باور نگارندگان، «سرپرستی» یکی از رفتارهای حمایتی، عاطفی و اقتصادی در آموزه های قرآنی است که دارای آثار مثبت فردی و اجتماعی می باشد. این موضوع عنوان مدخلی در دایره المعارف قرآن لیدن به قلم آونر گیلادی نگارش یافته است. وی پس از ارائه تعریف سرپرستی و بیان کاربرد این اصطلاح در قرآن، به سیر نزول آیات در این باره توجه نموده و اجمالاً به وظایف سرپرستان در تعامل با کودکان و زنان تحت سرپرستی خود اشاره می نماید. عدم استقصاء مفهوم سرپرستی در قرآن، تعمیم نادرست مصادیق احسان به موضوع سرپرستی، عدم تبیین دقیق مصداق «یتیم»، ارائه تفسیری ناقص از بعضی آیات، انحصار معنای سرپرستی به حمایت اقتصادی، مراجعه محدود به منابع اصلی و غفلت از برخی نکات مهم؛ مهم ترین نقدهایی است که به مدخل سرپرستی و دیدگاه های مطرح در آن وارد است که در نوشتار حاضر بررسی و نقد شده است.
ششمین مقاله «نقد مقاله "متشابه" از دایره المعارف قرآن لیدن» اثر عیسی متقی زاده و فاطمه قندالی است. مقاله «متشابه» (ambiguous) از مستشرق یهودی، خانم لی کینبرگ، در دایره المعارف قرآن لیدن به چاپ رسیده است. در ابتدای این مقاله، نویسنده دو معنای «مشابه» و «چند پهلو» را برای واژه «متشابه» ذکر کرده است که در خصوص معنای اول به بحث ارتباط آیات مشابه با اعجاز قرآن و در مورد معنای دوم به سه بحث آیات ناسخ و منسوخ، جواز تفسیر قرآن و اعجاز قرآن پرداخته است. نوشتار حاضر به بررسی نقاط قوت و ضعف این مقاله به لحاظ ساختاری و محتوایی می پردازد. بهره گیری از ترجمه مناسب قرآن و ذکر دیدگاه های مختلف و دلایل هر کدام، از نکات مثبت مقاله می باشد. در مقابل، اشکالاتی ساختاری چون جامع نبودن مطالب و کم توجهی به منابع شیعی و نیز اشکالات محتوایی مانند خلط میان متشابه لفظی و معنایی، مصادیق نادرست آیات متشابه و … بر این مقاله وارد است.
هفتمین مقاله «مهدویت از دیدگاه شرق شناسان و دین پژوهان غربی» نوشته منیره فردوان خراسانی و عبدالله غلامی است. در میان تعالیم جاودانی و جهانی اسلام، هیچ یک به اندازه حکومت فراگیر مهدوی، قابلیت ارائه به جهان پر غوغای امروزی را ندارد. حکومتی که حتی برای غیر مسلمانان نیز عدالت و امنیت را به همراه دارد. در این نوشتار به فعالیت ها و آثار چند تن از دین پژوهان غربی و خاورشناسان مشهوری همچون هانری کربن، جیمز دار مستتر، فلوتن، گلدتسیهر، ادوارد براون، مارگولیوث، دوگوبینو، همیلتون، ماری شیمل درباره مهدویت پرداخت شده و تأثیرپذیری های آنها در پژوهش ها و اظهار نظر ایشان اشاره و نقد شده است.