مرور مطبوعات / فرآیند فیلسوف شدن یک فیلسوف
22 مرداد 1397
گزارشی نشستی درباره مستند ایزوتسو فیلسوف ژاپنی، «نواندیشی دینی در شوکران چهارم»، «اعتراض در محل قانونی»، «فرآیند فیلسوف شدن یک فیلسوف»، «دفاع از رساله میل»، «شریعت، روح سیاست»، «در جست‌و‌جوی رهایی» و «ضرورت احیای امید به آینده» عناوین برجسته شماره‌های امروزند.
اعتماد
ضرورت احیای امید به آینده
اعتماد با توجه به وضعیت کنونی جامعه و مشکلات اقتصادی پیش‌آمده، مسئله ضرورت امید به آینده را مطرح کرده است. در بخشی از این یادداشت آمده است: گرچه برای برون‌رفت از مخمصه ناامیدی فردی می‌توان آن را به کمک فنون روانشناسی تقلیل داد و یا برطرف کرد ولی امید یک مقوله صرفا فردی نیست بلکه از ساختارها و عوامل اجتماعی و فرهنگی تاثیر می‌پذیرد. فردی که در زیر بارش سیل‌آسای وضعیت‌های ناامیدکننده قرار دارد با سخنرانی و نصایح و پندهای اخلاقی و یا حواله به دوردست‌ها مشکلش برطرف نخواهد شد. حال آنکه وقتی ناامیدی فراگیر شود، سرمایه‌های اجتماعی انسجام، یاریگری و مشارکت تقلیل می‌یابند. از این‌رو باید افول محرک امید همتراز بحران‌های اصلی کشور مانند بحران زیست محیطی و تحریم در نظر گرفته شود. در این راه توصیه‌ها و نصایح روشنفکرانه، آمرانه، ملوکانه، قیم‌مآبانه و از بالا به پایین برای امیدوار کردن افراد ناامید راه به جایی نخواهد برد و قطعا افراد جامعه را سرخورده‌تر، ناامیدتر و خشمگین‌تر خواهد کرد. چنین توصیه‌های ذات‌گرایانه، قالبی و غیرمشارکتی را باید به کناری نهاد و به جای کلام درمانی و یا اقدامات سطحی و نامرتبط با واقعیت باید داده‌هایی در ترازوی نامتعادل جامعه قرار گیرد که با کفه سنگین ستانده‌ها برابری کند.
در جست‌و‌جوی رهایی
اعتماد به مناسبت سالروز درگذشت میرزای نائینی با عبدالله ناصری دین‌پژوه و پژوهشگر تاریخ معاصر به گفت‌وگو نشسته است.
ناصری مدعی است بخش‌هایی از تئوری نائینی در سیاست نادیده گرفته شده است. او می‌گوید: مرحوم نایینی می‌گوید چون پیامبر(ص) توصیه به شورا کرده مثل ماجرای خندق که مرکز ثقل کسانی است که به این موضوع اشاره می‌کنند و همچنین وجود دو آیه قرآنی معروف که خطاب به پیامبر یا مومنین است، حکومت شورایی پسندیده است. این دو منبع آبشخور اصلی نظریه حکومت شورایی مرحوم نایینی هستند. اما نکته‌ای که در اینجا مطرح می‌شود و یکی از نقاط اختلاف نظر در زمینه توسعه یا میزان شمولیت و دربردارندگی ولایت از نظر نایینی است، قابل بحث است. خیلی‌ها بحث‌شان این است که مرحوم نایینی ولایت را به همان معنای حقوقی و رهبری جامعه معنا می‌کند اما به نظر می‌رسد مرحوم نایینی بحث حکومت شورایی را از سنخ امانت و ولایت به معنای عام تلقی می‌کند. در همین حکومت از نوع شورایی مرحوم نایینی به هیچ‌وجه حق نظارت مردم را نادیده نمی‌گیرد یعنی حتی در حکومت معصوم هم هیات نظارت باید وجود داشته باشد چراکه از نظر نایینی حکومت از سنخ امانت است و از سنخ قوه قاهره نیست و مردم به این واسطه در اجرای حکومت و مطالبات و منویات حکومت دخیل هستند.
شریعت، روح سیاست
حمید طالب‌زاده، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، در چهارمین دوره طرح ملی گفتمان نخبگان علوم انسانی با عنوان «تأملی درباره امکان علوم انسانی» به ایراد سخنرانی پرداخت. وی با طرح این پرسش که علوم انسانی در چه شرایطی ممکن می‌شود و به لحاظ تاریخی و سنت اندیشه تا چه حدودی چنین شرایطی را در خودمان فراهم کرده‌ایم، گفت: مسلمانان سیاست و اندیشه را با اندیشه اسلامی وفق دادند که در رأس آنان فارابی است. فارابی دیدگاه افلاطون و ارسطو را با هم جمع کرد. فارابی همچون ارسطو انسان را مدنی بالطبع می‌داند. انسان‌ها برای رفع نیاز، به یکدیگر احتیاج متقابل دارند. در اندیشه فارابی، دولت‌شهر یونانی، تبدیل به مدینه شد و برای او، همان مدینه پیامبر مدنظر و الگو است که در آن تمام امور اجتماع زیرنظر پیامبر است. بنابراین، از نظر فارابی نیز فرد مطرح نبوده و همه‌چیز ذیل مدینه است. مدینه عبارت فلسفی امت در اندیشه قرآنی است. افراد به‌واسطه حضور در امت معنا پیدا می‌کنند. حالا در کنار امت، امام مطرح می‌شود. از نگاه فارابی، شخصی که مدینه را رهبری می‌کند و در راس قرار می‌گیرد، پیامبر و معصوم است. این شخص تعلیم می‌دهد و تعلیم او قانون است. پیامبر، امام و فیلسوف همه از یک جنس و دو جلوه از یک حقیقت هستند. فیلسوف فارابی، انسان آگاه به جمیع مسائل بشریت است و به واقعیت عالم مرتبط و متصل است؛ او جامع حکمت عملی و نظری است.
دفاع از رساله میل
جان استوارت میل فیلسوف بریتانیایی قرن نوزدهم است. او گذشته از آنکه نویسنده بود و در زمینه منطق، شناخت‌شناسی، اخلاق و اقتصاد قلم می‌زد، در عرصه سیاست نیز فعال بود. نوشته‌های سیاسی میل درباره مسائل مربوط به حقوق و آزادی سیاسی، حکومت پارلمانی و جایگاه و پایگاه زنان در جامعه بوده است. میل در شناخت‌شناسی قائل به تجربه‌گرایی و در فلسفه اخلاق فایده‌گرا بود. مکتبی که بنیادگذارانش جرمی بنتام و پدرش جیمز میل بودند.
«فلسفه سیاسی جان استوارت میل» نوشته جان‌گری با ترجمه خشایار دیهیمی توسط نشر نو منتشر شده است. جان‌گری در بخشی از مقدمه این کتاب می‌نویسد: «هدف من در این پژوهش این است که با تحلیل متن و بازساختن استدلال میل نشان دهم که رساله آزادی آن رساله احمقانه‌ای نیست که در طول یک قرن منتقدان و مفسران ناهمدل سعی کرده‌اند آن را چنان بنمایانند.»
ایران
فرآیند فیلسوف شدن یک فیلسوف
مستند «شرقی» ساخته مسعود طاهری پرتره‌ای است از زندگی، آثار و افکار توشیهیکو ایزوتسو که 15 مرداد ماه، با حضور اکبر عالمی، دکترای سینما و استاد دانشگاه تربیت مدرس در محل تالار همایش‌های کتابخانه ملی، به نقد و بررسی گذاشته شد.
مسعود طاهری، سه دلیل آورد تا بگوید چرا به سراغ زندگی فلسفی ایزوتسو رفته است؛ 1. او از جمله اندیشمندانی است که به ایران نگاهی بیطرفانه دارد و ما به روایت خارجی و نگاه بیرونی از خودمان نیاز داریم. 2. برخلاف اغلب اسلام‌شناسان، روایتش از اسلام روایتی بی‌حب و بغض است و اسلام را در مسیر سنت علمی مسلمانان فهم کرده است. 3. ایزوتسو با وجود خدمات بسیارش نه تنها در ایران بلکه در خود ژاپن و دنیای غرب هم مغفول مانده است.
دکتر عالمی معتقد است «باید به فیلم‌های مستند به مثابه «پژوهش» نگریست؛ مستند برای اهالی اندیشه است و نه آنان که به سینما همچون سرگرمی می‌نگرند.» و شاید به همین دلیل بود که این مستند در 130دقیقه قدری خسته‌کننده به‌نظر می‌رسید اما پژوهشی گسترده در زندگی و فلسفه ایزوتسو است که به بیننده شناخت جامعی از آرای او می‌دهد و به تعبیر کارگردان «کوششی برای به نمایش درآوردن فرآیند فیلسوف شدن یک فیلسوف است.»
ایزوتسو فیلسوف و اسلام‌شناسی ژاپنی است که توجه ویژه‌ای به سنت‌های شرقی داشت و در نهایت این توجه منجر به طرح «فلسفه شرقی» او شد و این فیلم، به شکل‌گیری پایه‌های همین فلسفه اختصاص دارد.
اعتراض در محل قانونی
ایران گزارشی ارائه کرده است از چالش‌های اجرای اصل 27 قانون اساسی مبنی بر آزادی برگزاری اجتماعات و راهپیمایی‌ها و تخصیص مکان‌هایی در شهرهای مختلف برای برگزاری اعتراضات مدنی. ایران به سراغ مسئولان و کارشناسان رفته و نظرات آنان را جویا شده است.
یحیی کمالی‌پور نایب رئیس کمیسیون حقوقی و قضایی مجلس شورای اسلامی در این باره می‌گوید: مردم باید بتوانند اعتراضات خود را مطرح کنند و بر همین اساس باید برای طرح بیان اعتراضات بحق آنان مکانیزمی تدوین شود، البته پیش از این هم به وزارت کشور پیشنهاد داده شد تا مکانی مجزا برای برگزاری اعتراضات مشخص کند. لایحه دولت بسیاری از مشکلات را رفع و چارچوب بیان خواسته‌های مردمی را هم مشخص خواهد کرد، نفع مردم و نظام جمهوری اسلامی هم در این موضوع است زیرا اعتراضات نه تنها به خیابان‌ها کشیده نمی‌شود بلکه کانال و مسیر حل مشکل هم شفاف و مشخص خواهد شد.
رسالت
نواندیشی دینی در شوکران چهارم
چهارمین قسمت برنامه تلویزیونى «شوکران» دوشنبه ۲۲ مرداد با حضور آیت‌الله ابوالقاسم علیدوست رئیس ۵۷ ساله انجمن فقه و حقوق حوزه علمیه قم از چهره‌های سرشناس نواندیشی دین در حوزه و برنده کتاب سال از شبکه چهار سیما پخش می‌شود. این فقیه نواندیش به پرسش‌های پیام فضلی‌نژاد سردبیر برنامه درباره «چون و چرا کردن با معصوم، حجاب اجبارى، عقلانی بودن فقه شیعه و بى‌انگیزگی روحانیون» پاسخ می‌دهد. آیت‌الله علیدوست در بخشی از این برنامه متذکر می‌شود: هرچه حاصل فکر بشری غیرمعصوم است، قابل نقد است و باید هم نقد شود، حتی نسبت به فرمایش معصوم هم جای سؤال هست.
ضرورت احیای امید به آینده
اعتماد با توجه به وضعیت کنونی جامعه و مشکلات اقتصادی پیش‌آمده، مسئله ضرورت امید به آینده را مطرح کرده است. در بخشی از این یادداشت آمده است: گرچه برای برون‌رفت از مخمصه ناامیدی فردی می‌توان آن را به کمک فنون روانشناسی تقلیل داد و یا برطرف کرد ولی امید یک مقوله صرفا فردی نیست بلکه از ساختارها و عوامل اجتماعی و فرهنگی تاثیر می‌پذیرد. فردی که در زیر بارش سیل‌آسای وضعیت‌های ناامیدکننده قرار دارد با سخنرانی و نصایح و پندهای اخلاقی و یا حواله به دوردست‌ها مشکلش برطرف نخواهد شد. حال آنکه وقتی ناامیدی فراگیر شود، سرمایه‌های اجتماعی انسجام، یاریگری و مشارکت تقلیل می‌یابند. از این‌رو باید افول محرک امید همتراز بحران‌های اصلی کشور مانند بحران زیست محیطی و تحریم در نظر گرفته شود. در این راه توصیه‌ها و نصایح روشنفکرانه، آمرانه، ملوکانه، قیم‌مآبانه و از بالا به پایین برای امیدوار کردن افراد ناامید راه به جایی نخواهد برد و قطعا افراد جامعه را سرخورده‌تر، ناامیدتر و خشمگین‌تر خواهد کرد. چنین توصیه‌های ذات‌گرایانه، قالبی و غیرمشارکتی را باید به کناری نهاد و به جای کلام درمانی و یا اقدامات سطحی و نامرتبط با واقعیت باید داده‌هایی در ترازوی نامتعادل جامعه قرار گیرد که با کفه سنگین ستانده‌ها برابری کند.
در جست‌و‌جوی رهایی
اعتماد به مناسبت سالروز درگذشت میرزای نائینی با عبدالله ناصری دین‌پژوه و پژوهشگر تاریخ معاصر به گفت‌وگو نشسته است.
ناصری مدعی است بخش‌هایی از تئوری نائینی در سیاست نادیده گرفته شده است. او می‌گوید: مرحوم نایینی می‌گوید چون پیامبر(ص) توصیه به شورا کرده مثل ماجرای خندق که مرکز ثقل کسانی است که به این موضوع اشاره می‌کنند و همچنین وجود دو آیه قرآنی معروف که خطاب به پیامبر یا مومنین است، حکومت شورایی پسندیده است. این دو منبع آبشخور اصلی نظریه حکومت شورایی مرحوم نایینی هستند. اما نکته‌ای که در اینجا مطرح می‌شود و یکی از نقاط اختلاف نظر در زمینه توسعه یا میزان شمولیت و دربردارندگی ولایت از نظر نایینی است، قابل بحث است. خیلی‌ها بحث‌شان این است که مرحوم نایینی ولایت را به همان معنای حقوقی و رهبری جامعه معنا می‌کند اما به نظر می‌رسد مرحوم نایینی بحث حکومت شورایی را از سنخ امانت و ولایت به معنای عام تلقی می‌کند. در همین حکومت از نوع شورایی مرحوم نایینی به هیچ‌وجه حق نظارت مردم را نادیده نمی‌گیرد یعنی حتی در حکومت معصوم هم هیات نظارت باید وجود داشته باشد چراکه از نظر نایینی حکومت از سنخ امانت است و از سنخ قوه قاهره نیست و مردم به این واسطه در اجرای حکومت و مطالبات و منویات حکومت دخیل هستند.
شریعت، روح سیاست
حمید طالب‌زاده، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، در چهارمین دوره طرح ملی گفتمان نخبگان علوم انسانی با عنوان «تأملی درباره امکان علوم انسانی» به ایراد سخنرانی پرداخت. وی با طرح این پرسش که علوم انسانی در چه شرایطی ممکن می‌شود و به لحاظ تاریخی و سنت اندیشه تا چه حدودی چنین شرایطی را در خودمان فراهم کرده‌ایم، گفت: مسلمانان سیاست و اندیشه را با اندیشه اسلامی وفق دادند که در رأس آنان فارابی است. فارابی دیدگاه افلاطون و ارسطو را با هم جمع کرد. فارابی همچون ارسطو انسان را مدنی بالطبع می‌داند. انسان‌ها برای رفع نیاز، به یکدیگر احتیاج متقابل دارند. در اندیشه فارابی، دولت‌شهر یونانی، تبدیل به مدینه شد و برای او، همان مدینه پیامبر مدنظر و الگو است که در آن تمام امور اجتماع زیرنظر پیامبر است. بنابراین، از نظر فارابی نیز فرد مطرح نبوده و همه‌چیز ذیل مدینه است. مدینه عبارت فلسفی امت در اندیشه قرآنی است. افراد به‌واسطه حضور در امت معنا پیدا می‌کنند. حالا در کنار امت، امام مطرح می‌شود. از نگاه فارابی، شخصی که مدینه را رهبری می‌کند و در راس قرار می‌گیرد، پیامبر و معصوم است. این شخص تعلیم می‌دهد و تعلیم او قانون است. پیامبر، امام و فیلسوف همه از یک جنس و دو جلوه از یک حقیقت هستند. فیلسوف فارابی، انسان آگاه به جمیع مسائل بشریت است و به واقعیت عالم مرتبط و متصل است؛ او جامع حکمت عملی و نظری است.
دفاع از رساله میل
جان استوارت میل فیلسوف بریتانیایی قرن نوزدهم است. او گذشته از آنکه نویسنده بود و در زمینه منطق، شناخت‌شناسی، اخلاق و اقتصاد قلم می‌زد، در عرصه سیاست نیز فعال بود. نوشته‌های سیاسی میل درباره مسائل مربوط به حقوق و آزادی سیاسی، حکومت پارلمانی و جایگاه و پایگاه زنان در جامعه بوده است. میل در شناخت‌شناسی قائل به تجربه‌گرایی و در فلسفه اخلاق فایده‌گرا بود. مکتبی که بنیادگذارانش جرمی بنتام و پدرش جیمز میل بودند.
«فلسفه سیاسی جان استوارت میل» نوشته جان‌گری با ترجمه خشایار دیهیمی توسط نشر نو منتشر شده است. جان‌گری در بخشی از مقدمه این کتاب می‌نویسد: «هدف من در این پژوهش این است که با تحلیل متن و بازساختن استدلال میل نشان دهم که رساله آزادی آن رساله احمقانه‌ای نیست که در طول یک قرن منتقدان و مفسران ناهمدل سعی کرده‌اند آن را چنان بنمایانند.»
ایران
فرآیند فیلسوف شدن یک فیلسوف
مستند «شرقی» ساخته مسعود طاهری پرتره‌ای است از زندگی، آثار و افکار توشیهیکو ایزوتسو که 15 مرداد ماه، با حضور اکبر عالمی، دکترای سینما و استاد دانشگاه تربیت مدرس در محل تالار همایش‌های کتابخانه ملی، به نقد و بررسی گذاشته شد.
مسعود طاهری، سه دلیل آورد تا بگوید چرا به سراغ زندگی فلسفی ایزوتسو رفته است؛ 1. او از جمله اندیشمندانی است که به ایران نگاهی بیطرفانه دارد و ما به روایت خارجی و نگاه بیرونی از خودمان نیاز داریم. 2. برخلاف اغلب اسلام‌شناسان، روایتش از اسلام روایتی بی‌حب و بغض است و اسلام را در مسیر سنت علمی مسلمانان فهم کرده است. 3. ایزوتسو با وجود خدمات بسیارش نه تنها در ایران بلکه در خود ژاپن و دنیای غرب هم مغفول مانده است.
دکتر عالمی معتقد است «باید به فیلم‌های مستند به مثابه «پژوهش» نگریست؛ مستند برای اهالی اندیشه است و نه آنان که به سینما همچون سرگرمی می‌نگرند.» و شاید به همین دلیل بود که این مستند در 130دقیقه قدری خسته‌کننده به‌نظر می‌رسید اما پژوهشی گسترده در زندگی و فلسفه ایزوتسو است که به بیننده شناخت جامعی از آرای او می‌دهد و به تعبیر کارگردان «کوششی برای به نمایش درآوردن فرآیند فیلسوف شدن یک فیلسوف است.»
ایزوتسو فیلسوف و اسلام‌شناسی ژاپنی است که توجه ویژه‌ای به سنت‌های شرقی داشت و در نهایت این توجه منجر به طرح «فلسفه شرقی» او شد و این فیلم، به شکل‌گیری پایه‌های همین فلسفه اختصاص دارد.
اعتراض در محل قانونی
ایران گزارشی ارائه کرده است از چالش‌های اجرای اصل 27 قانون اساسی مبنی بر آزادی برگزاری اجتماعات و راهپیمایی‌ها و تخصیص مکان‌هایی در شهرهای مختلف برای برگزاری اعتراضات مدنی. ایران به سراغ مسئولان و کارشناسان رفته و نظرات آنان را جویا شده است.
یحیی کمالی‌پور نایب رئیس کمیسیون حقوقی و قضایی مجلس شورای اسلامی در این باره می‌گوید: مردم باید بتوانند اعتراضات خود را مطرح کنند و بر همین اساس باید برای طرح بیان اعتراضات بحق آنان مکانیزمی تدوین شود، البته پیش از این هم به وزارت کشور پیشنهاد داده شد تا مکانی مجزا برای برگزاری اعتراضات مشخص کند. لایحه دولت بسیاری از مشکلات را رفع و چارچوب بیان خواسته‌های مردمی را هم مشخص خواهد کرد، نفع مردم و نظام جمهوری اسلامی هم در این موضوع است زیرا اعتراضات نه تنها به خیابان‌ها کشیده نمی‌شود بلکه کانال و مسیر حل مشکل هم شفاف و مشخص خواهد شد.
رسالت
نواندیشی دینی در شوکران چهارم
چهارمین قسمت برنامه تلویزیونى «شوکران» دوشنبه ۲۲ مرداد با حضور آیت‌الله ابوالقاسم علیدوست رئیس ۵۷ ساله انجمن فقه و حقوق حوزه علمیه قم از چهره‌های سرشناس نواندیشی دین در حوزه و برنده کتاب سال از شبکه چهار سیما پخش می‌شود. این فقیه نواندیش به پرسش‌های پیام فضلی‌نژاد سردبیر برنامه درباره «چون و چرا کردن با معصوم، حجاب اجبارى، عقلانی بودن فقه شیعه و بى‌انگیزگی روحانیون» پاسخ می‌دهد. آیت‌الله علیدوست در بخشی از این برنامه متذکر می‌شود: هرچه حاصل فکر بشری غیرمعصوم است، قابل نقد است و باید هم نقد شود، حتی نسبت به فرمایش معصوم هم جای سؤال هست.
