ترجمه دائرهالمعارف قرآن لیدن به زبان فارسی منتشر شد
دائره المعارف قرآن در پنج جلد مشتمل بر قریب هفتصد مدخل به زبان انگلیسی از سال ۲۰۰۱ الی ۲۰۰۶ میلادی در انتشارات بریل در لیدن هلند چاپ و منتشر شده است .
دائره‌ی المعارف قرآن در پنج جلد مشتمل بر قریب هفتصد مدخل به زبان انگلیسی از سال ۲۰۰۱ الی ۲۰۰۶ میلادی در انتشارات بریل در لیدن هلند چاپ و منتشر شده است . سر ویراستار این مجموعه جین دمن مک اولیف، استاد دانشگاه جرج تاون آمریکا و دیگر ویراستاران اصلی آن عبارت از کلود ژیلیو ، استاد دانشگاه اکس – آن – پروانس فرانسه ، ویلیام گراهام، استاد دانشگاه هاروارد آمریکا ، وداد قاضی ، استاد دانشگاه شیکاگو آمریکا ، و اندرو ریپین ، استاد دانشگاه ویکتوریای کانادا هستند. دست اندرکاران این دائره‌ی المعارف کوشیده اند اثری نسبتا جامع در حوزه مطالعات قرآنی پدید آورند. موسسه انتشارات حکمت ترجمه این مجموعه را به منظور گسترش آشنایی محققان با جدید ترین پژوهش های قرآنی و فراهم آوردن مبنایی برای رواج مطالعات و تحقیقات قرآنی در ایران آغاز کرده و جلد نخست آن را منتشر و در اختیار علاقمندان قرار داده است. به دلیل اهمیت این اثر به سراغ حسین خندق آبادی یکی از ویراستاران دائره‌ی المعارف رفتم تا دقیق تر به معرفی و بررسی اثر بپردازیم.
از آن جا که هدف اصلی ما در این گفت و گو بیشتر معرفی و بررسی «دایره المعارف قرآن» است، ابتدا برای ما بگویید که این اثر در چه زمانی و به زبانی نگاشته شده و از چند مدخل، جلد و صفحه تشکیل شده است؟
این دایره المعارف شش جلدی و به زبان انگلیسی است که یک جلد آن شامل انواع نمایه ها می شود. هر جلد حدود ششصد صفحه است و نمایه‌ی آن بیش از هشتصد صفحه است. ناشر این مجموعه انتشارات بریل هلند است که آثارش در زمینه اسلام شناسی شهرت دارد. دایره المعارف قرآن در مجموع شامل حدوداً ۷۰۰ مدخل کوتاه و بلند می شود.
این دایره المعارف زیر نظر چه کسانی و در چه زمانی نوشته شده و نگارش آن چند سال به طول انجامید؟
مقدمات شکل گیری این دایره المعارف از سال ۱۹۹۳، زیر نظر خانم جین دَمِن مک اولیف، سرویراستار آن، شروع شد و از سال ۲۰۰۱ چاپ مجلدات آن آغاز شد و در سال ۲۰۰۶ با چاپ مجلد ششم (نمایه) کار آن پایان یافت و بعدها نسخه الکترونیکی آن هم به بازار آمد. ویراستاران ارشد این دایره المعارف عبارتند از کلود ژیلیو، از دانشگاه اکس آن پروانس (فرانسه)، ویلیام گراهام، از دانشگاه هاروارد (آمریکا)، وداد قاضی، از دانشگاه شیکاگو (آمریکا) و اندرو ریپین، از دانشگاه ویکتوریا (کانادا). هیأت مشاوران آن نیز عبارتند از نصر حامد ابوزید، از دانشگاه لیدن (هلند)، محمد ارکون، از دانشگاه سوربن (فرانسه)، گرهارد بورینگ، از دانشگاه ییل (آمریکا)، جرالد هاوتینگ، از دانشگاه لندن (انگلستان)، فرد لیمهوس، از دانشگاه گرونینگن (هلند) و آنگلیکا نویورت، از دانشگاه برلین (آلمان).
اندکی درباره جین دمن مک اولیف سرویراستار اثر توضیح دهید؟ اینکه تخصصش چیست و چه آثار دیگری در کارنامه اش دارد؟
خانم مک اولیف استاد مطالعات اسلامی در دانشگاه های ایموری، آتلانتا و جورجیا و دانشگاه تورنتو بود و اکنون در دانشگاه جورج تاون آمریکا مشغول تدریس است. مک اولیف تنها آمریکایی شمالی عضو کمیسیون پاپی رابطه ادیان با مسلمانان است. مک اولیف از جمله مترجمان تاریخ طبری به انگلیسی است (بخش مربوط به بنی عباس) و پیش از این کتابی را با عنوان «محمد(ص) و عیسی» منتشر کرده است و تعلیمات این دو پیامبر را باهم مقایسه کرده است. پس از انتشار دایره المعارف قرآن، «کتاب راهنمای قرآن» در یک جلد شامل مقالات مهمی در معرفی جنبه های گوناگون قرآن به ویراستاری من مک اولیف منتشر شد. همچنین وی کتاب «مسیحیان در قرآن» را منتشر کرد که تحلیلی از تفاسیر کلاسیک و جدید در این موضوع ارائه می دهد. از آخرین آثار وی ویراستاری مجموعه مقالاتی است درباره‌ی تفاسیر یهودیت، مسیحیت و اسلام در قرون وسطی.
دلایل شکل گیری و تدوین این دایره المعارف چه بوده است؟ به عبارت دیگر نویسندگان اصلی چه اهدافی را از نگارش این اثر داشتند؟
همان طور که در مقدمه‌ی این اثر آمده است، دست اندرکاران این دایره المعارف در پی آن بوده اند تا اثری مرجع شامل بهترین یافته های مطالعات قرآنی قرن پدید آورند. همچنین قصد آن داشته اند که دائره المعارف قرآن به رونق پژوهشهای فراوان قرآنی در دهه های پیش رو کمک کند. آنان همچنین تمایل داشته اند که فضای مطالعات قرآن را در دسترس طیف گسترده ای از محققان دانشگاهی و خوانندگان تحصیل کرده قرار دهند، به خصوص آنکه تعداد آثار مرجع قرآنی به زبانهای اروپایی بسیار اندک است و بیشتر اطلاعات قابل دسترس محدود، ناقص یا نهفته در منابعی است که دشوار می توان به آنها اعتماد کرد. آنان همچنین می خواستند که تحقیقاتی دقیق و آکادمیک درباره‌ی قرآن را که برخاسته از منظرها و پیش فرضهایی متنوع باشد در این اثر بگنجانند.
اندکی برایمان درباره نویسندگان دایره المعارف، تخصص هایش بگویید؟
شمار زیادی از صاحب نظران آکادمیک با این دایره المعارف همکاری کرده اند و بسته به تخصصشان از یک تا بیش از پانزده مدخل از این مجموعه را تألیف کرده اند. از جمله می توان به ویلیام برینر، جاناتان بروکوب، هربرت بوسه، فردریک دنی، ریوون فایرستن، سبتستین گونتر، آنتونی جونز، گرهارد هاوتینگ، ژرژ خوری، لئه کینبرگ، مستنصر میر، هارالد موتزکی، آنگلیکا نویورت، اوری روبین، اندرو ریپین، دوین استوارت، روبرتو توتولی و دیوید وینز اشاره کرد که همه از محققان آکادمیک مطالعات قرآنی اند. بخش نخست جلد ششم (نمایه) به معرفی نویسندگان همکار با این دایره المعارف همراه با نام دانشگاهی که در آن مشغول به تحقیق و تدریس اند و نام مدخلهایی که نوشته اند اختصاص دارد. از جمله نویسندگانی که ایرانیان پیش از این با ترجمه‌ی آثاری از آنها به فارسی آشنا بوده اند عبارتند از: ماجد فخری، مایکل کوک، زابینه اشمیتکه، فرانتش روزنتال، نصر حامد ابوزید، محمد ارکون و آرزینا لالانی.
متدولوژی این تیم برای نگارش اثر چه بوده است؟
ویراستاران از همان آغاز نگاهی هم به گذشته‌ی مطالعات قرآنی و هم به آینده داشتند و ساختار این دایره المعارف را بر اساس این نگاه دوجانبه شکل دادند. یعنی هم در پی آن بودند که این اثر آینه‌ی تمام نمایی از بهترین یافته های قرآن پژوهی باشد و هم به رونق قرآن پژوهی در آینده یاری رساند. به همین منظور تصمیم گرفتند از دایره المعارفی متعارف با ترتیب الفبایی فراتر روند و مقاله هایی طولانی تر و جامع تر به مجموعه بیفزاییند تا بیانی فشرده از وضعیت کنونی تأملات و تحقیقات درباره‌ی موضوعات اصلی مطالعات قرآنی باشد. به نظر آنا بهترین راه برای تجلیل از دستاوردهای قرن گذشته از سویی و میدان دادن به یافته های قرن حاضر ترکیب مدخلهای متنوع دایره المعارفی با مقاله های بلند است، که حاوی رئوس کلی عرصه های مهم پژوهشی در حوزه‌ی مطالعات قرآنی اند. در عین حال، به اندازه‌ی اهمیت این رویکر گذشته نگرانه و آینده نگرانه برای تدوین دایره المعارف قرآن، تمایلی داشتند به در دسترس قرار دادن فضای مطالعات قرآنی برای طیف گسترده ای از محققان دانشگاهی و خوانندگان تحصیل کرده. از این رو مدخلها را بر اساس ترجمه‌ی انگلیسی آنها تنظیم کردند نه بر پایه‌ی آوانگاری عربی.
نویسندگان این اثر بیشتر مسلمان اند یا معتقدان و باورمندان به ادیان دیگر؟ علت طرح پرسشم این است که به لحاظ روش شناسی این افراد تا چه اندازه توانسته اند اعتقادات و باورهایشان را اپوخه یا تعلیق کنند؟
مبنای انتخاب نویسندگان این مجموعه آکادمیک بودن آنها بوده است. تقریباً هر مدخل به کسی سفارش داده شده است که پیش از آن در آن زمینه پژوهش منتشرشده داشته باشد. بنابراین، ملاک دینی معیار انتخاب نویسندگان نبوده است و ویراستاران کوشیده اند تا تکثر موجود در جو علمی مطالعات آکادمیک اسلام شناختی را که با رشد سریع جمعیت مسلمانان در اروپا، آمریکای شمالی و سایر مناطق جهان پربارتر شده و تقابل ناهنجار «غربی اسلامی» را کمرنگتر کرده است در تمام صفحات این اثر جاری سازند و انتظار دارند که این دایره المعارف وسیعترین طیف ممکن از تحقیقات دقیق و آکادمیک درباره قرآن را عرضه کند. نویسندگان مسلمانی که با این مجموعه همکاری داشته اند عبارتند از: مستنصر میر، وائل حلاق، عبدالعزیز ساشادینا، ابوالفضل محسن ابراهیم. همچنین نویسندگان ایرانی همکار با این مجموعه عبارتند از محسن ذاکری، نوید کرمانی، شهلا حائری و محمدعلی امیرمعزی.
متولی انجام این پژوهش دانشگاه لیدن، یکی از مهم ترین مراکز اسلام شناسی در اروپا است. لطفا درباره سابقه پژوهشی این دانشگاه توضیح دهید و برای ما بگویید که مهم ترین آثار دانشگاه مذکور پیش از این اثر چه بوده است؟
دانشگاه لیدن قدیمی ترین دانشگاه هلند است که از شهرت بین المللی بسیاری برخوردار است. ما نام این دانشگاه را بیشتر با تحقیقات اسلام شناختی ای که در مجموعه‌ی آثار آن منتشر شده است می شناسیم. واقعا دشوار است که بتوان حتی مهمترین آثار آن را فهرست کرد. ناشر این اثر انتشارات بریل است که از سالا ۱۶۸۳ فعال است و بیشتر بر موضوعات مربوط به علوم انسانی، علوم اجتماعی، قانون بین الملل و برخی حوزه های علم متمرکز است و سالانه بیش از پانصد کتاب از این انتشارات منتشر می شود. شاید بتوان از دایره المعارف اسلام، به عنوان شاخص ترین و مشهورترین دایره المعارف در این موضوع که به زبانهای مختلف هم ترجمه شده است اشاره کرد و نیز به دایره المعارف زنان و فرهنگهای اسلامی.
این اثر چندمین دایره المعارف قرآن است که در جهان منتشر می شود؟
تا آنجا که می دانیم، پیش از این یک دایره المعارف قرآن دیگر به ویراستاری اگوان منتشر شده بود که اهمیت آکادمیک ندارد و نیز پس از این مجموعه دایره المعارف قرآنی در یک جلد به ویراستاری الیور لیمن منتشر شد (که باترجمه‌ی محمدحسین وقار در انتشارات اطلاعات منتشر شد) که بسیار مختصر و شامل مدخلهایی کوتاه است. هیچ کدام از دایره المعارفهای قرآنی که قبل و بعد از این مجموعه منتشر شده اند به گستردگی، دقت، عمق و روشمندی این دایره المعارف نیستند.
مهم ترین ویژگی های دایره المعارف قرآن لیدن نسبت به آثار مشابهش چیست؟
مهمترین ویژگی آن جامعیت، آکادمیک بودن و استفاده از مهمترین نویسندگان فعال در این حوزه است.
آیا تا کنون جز به زبان انگلیسی به زبان های دیگر هم دایره المعارف قرآن نگاشته شده است؟
تا آنجا که خبر داریم، دایره المعارف قرآنی با ویراستاری محمدعلی امیرمعزی (که از مؤلفان همین دائره المعارف نیز هست) به زبان فرانسه در یک جلد قریب به هزارصفحه ای در ۲۰۰۷ منتشر شده است.
دایره المعارف قرآن لیدن نسبت به آثار مشابهش که در ایران ترجمه و تآلیف شده اند چه ویژگی هایی دارد مثلا نسبت به دایره المعارف شش جلدی قرآن کریم؟
مهمترین ویژگیش این است که تلاش کرده است از تمام پتانسیل مطالعات قرآنی استفاده کند و اثری آکادمیک در اختیار خوانندگان قرار دهد. تنوع و گستردگی متخصصانی که پیش از این در زمینه ای که از آنان درخواست همکاری شده تحقیقات منتشرشده ای داشته اند نیز از مزیتهای دیگر آن است. تنوع منابع به زبانهای مهم دنیا و نیز استفاده از طیف وسیعی از تحقیقات آکادمیک نیز به لطف آن افزوده است. مزیت دیگر که ممکن است در نگاه نخست به چشم نیاید، اما اهمیت خاصی دارد، این است که این مجموعه به پایان رسیده است و شامل همه‌ی مدخلهای الف تا ی است. بنابراین خواننده مجبور نیست که برای بررسی مدخلهای مرتبط تا انتشار کامل اثر در انتظار بماند.
کشورهای اسلامی تا کنون چه تلاش ها و خدماتی برای فراهم آوردن دایره المعارف های قرآن داشته اند؟ آیا این تلاش ها به نتیجه رسیده است؟ همچنین می خواهم بدانم آیا کیفیت پژوهش آن ها در حدی بوده که به زبان های دیگر ترجمه شود؟
تا آنجا که اطلاع داریم اثر شاخصی در این کشورها در قالب دایره المعارف قرآن منتشر نشده که به زبانهای دیگر ترجمه شود. البته بسیاری از استادان برآمده از کشورهای اسلامی هستند که در زمینه مطالعات قرآنی پژوهش می کنند و آثارشان اعتبار جهانی دارد و حتی با همین دایره المعارف نیز همکاری کرده اند.
مدخل های این اثر بر اساس چه ضوابطی انتخاب شده اند؟
مهمترین تصمیم ویراستاران درباره‌ی مدخلها این بود که آنها را به زبان انگلیسی آوردند. تصمیمی که به اعتراف خود آنان هم دشوار بود و هم قابل مناقشه. در دایره المعارف اسلام، که مدتهاست پرمراجعه ترین کتاب مرجع در این رشته است، عناوین مدخلها به صورت عربیِ آوانگاری شده آمده اند و از آن پس قاعده‌ی علمی همین شد. در این نظام مدخل نویسی دقتی هست که در نظام انگلیسی زبان وجود ندارد. مثلا واژه‌ی prayer معادل دقیقی در زبان عربی ندارد. «صلاه» به عبادتی رسمی اشاره دارد که مسلمانان روزی پنج بار آن را بجا می آورند؛ «دعا» بر عبادتی کمتر رسمی و بینابینی دلالت دارد؛ «ذکر» واژه ای است که برای طیف وسیعی از اعمال صوفیان به کار می رود؛ همچنین در عربی قدیم و جدید واژه های مرتبط دیگری نیز کاربرد دارد. در دایره المعارف اسلام سه مدخل جداگانه برای این سه واژه‌ی عربی در نظر گرفته شده است، اما زا مدخلی با عنوان prayer خبری نیست. مشکل آن نظام قدیم این است که برای محقق ناآشنا به زبان عربی یا دانشجویی که می خواهد چیزی درباره‌ی این موضوع عمومی تر به دست آورد استفاده از امثال دایره المعارف اسلاکپم دشوار خواهد بود، اما در مراجعه به دایره المعارف قرآن چنین معضلی نخواهد بود. این ضابطه ممکن است خوانندگان فارسی زبان آشنا با قرآن و اصطلاحات قرآنی را به زحمت اندازد و باعث همپوشانیها یا احتمالا سردرگمیهایی شود، اما البته کمک بسیاری به غیر اهل فن خواهد کرد. ضمن اینکه سعی شده است بخش مهمی از نمایه‌ی این مجموعه (جلد ششم) به اصطلاحات قرآنی و مدخلهایی که به آنها پرداخته اند اختصاص داده شود تا ردیابی اصطلاحات تخصصی برای اهل فن نیز میسر گردد. ضابطه‌ی مهم دیگر به محدوده‌ی شمول این دایره المعارف مربوط است. قرآن به عنوان بخشی مهم از ادبیات جهان و مهمترین متن مقدس یکی از ادیان بزرگ جهان متون تفسیری بسیاری پدید آورده است. آثار مفسران مشهور قدیم در کنار آثار معیار معاصر در قفسه های هر کتابخانه‌ی مناسبی در جهان اسلام یافت می شوند. حال مسأله‌ی ویراستاران این بوده است که این مجموعه باید دایره المعارف قرآن باشد یا دایره المعارف قرآن و حدیث؟ هرچند مسلما مرز مشخصی میان این دو مقوله نیست و تقریباً هر مقاله این دایره المعارف به طور مستقیم یا غیرمستقیم بر متون تفسیری استوار است. با وجود این، محدودیتهای پروژه ایجاب کرده است که تمرکز بر خود قرآن باشد. از این رو مقاله ای مستقل درباره‌ی مفسران بزرگی چون طبری یا فخررازی در این دایره المعارف نمی یابیم، اما ارجاعات مکرری به آثار این مفسران وجود دارد
گفتید که این دایره المعارف مشتمل بر حدود ۷۰۰ مدخل است. این مدخل ها ذیل چند عنوان کلی قرار می گیرند؟
مدخل ها دو دسته اند. دسته‌ی نخست، که عمده‌ی مدخل ها را دربر می گیرد، شامل مدخل هایی با حجم های متفاوت درباره‌ی شخصیت ها، مفهوم ها، مکان ها، ارزش ها، کارها و رویدادهای مهم است که یا در قرآن یافت می شوند یا ارتباطی نزدیک با آن دارند. مثلا مدخل «ابراهیم» به شخصیت که در متن قرآن آمده است می پردازد و دخل «ادبیات فارسی و قرآن» از ارتباط ادبی منابع فارسی با قرآن بحث می کند. دسته‌ی دوم شامل مقاله هایی بلند است که به بررسی موضوعات مهم در رشته‌ی مطالعات قرآنی می پردازند. مانند مدخل «هنر و معماری» و «گاهشماری و قرآن». ویراستاران در این مقاله ها از نویسندگان خواسته اند تا به بررسی وضعیت گذشته و حال مسأله‌ی مورد نظر بپردازند.
آیا نویسندگان در بخش مفاهیم علاوه بر پژوهش های معناشناسانه بر روی مفاهیم به مطالعات تحقیقی و تطبیقی هم دست زده اند؟ اگر امکان دارد برای روشن تر شدن موضوع به یک نمونه اشاره کنید.
خیر، اصولاً روشی که ویراستاران بر سر آن توافق کرده بودند به پژوهشهای تطبیقی مجال نمی دهد، تأکید آنها بر این بوده که بر اطلاعات خود قرآن و تفاسیر تمرکز داشته باشند و به تحقیقات انجام شده در این زمینه اشاره کنند. بنابراین ورود به مباحث تطبیقی خارج از اصول روشی دایره المعارف قرآن است. با این حال البته خالی از اشاراتی به این مباحث یا دست کم ارجاع به منابعی مرتبط با موضوع که بررسی تطبیقی هم داشته باشند نیست، از جمله می توان به مدخل آرارات؛ اخدود؛ ادیان پیش از اسلام در عربستان جنوبی؛ ارم؛ و نیز مدخلهای مربوط به پیامبران (مانند اسحاق؛ اسماعیل، اشعیاء، الیاس، الیشع، ایوب). همچنین باید به تعداد معدودی مقاله که نظر به موضوعشان نمی توانستند کاملاً به مباحث طرح شده در قرآن اکتفا کنند اشاره کرد، مانند: آموزش و ترویج قرآن و مدخلهای مربوط به نسبت میان ادبیات آسیای جنوبی، ترکی، فارسی و عربی و قرآن.
آیا بخش اعلام فقط شامل اسامی است که در قرآن آمده یا اسامی دیگری که مثلا به تفسیر آیات یا شأن نزولشان مربوط می شود هم آمده است؟
همانطور که در مورد روش و ضابطه های ویراستاران اشاره شد، تمرکز کار بر اسامی ای است که در قرآن آمده است.
مداخل علوم قرآنی و تاریخ مطالعات قرآنی شامل چه بخش هایی است؟
بخشهای مربوط به علوم قرآنی عبارتند از: قرآن، شریف ترین علوم؛ پیدایش و گسترش علوم قرآنی؛ کتابهای مرتبط با علوم قرآنی؛ و نهایتا چکیده مباحث علوم قرآنی بر مبنای الاتقان سیوطی. تاریخ مطالعات قرآنی شامل دو مدخل بلند مجزا می شود که یکی مطالعات قرآنی پیش از ۱۸۰۰ را شامل می شود و دیگری مطالعات قرآنی پس از دوره‌ی روشنگری را. همچنین دو مدخل جداگانه به مطالعات قرآنی در آسیای جنوب شرقی و مطالعات قرآنی در آفریقا اختصاص یافته است.
همان طور که شما در طبقه بندی تان اشاره کرده اید، دایره المعارف قرآن لیدن به ادیان دیگر هم پرداخته است، نویسندگان از چه منظری ادیان دیگر را بررسی کرده اند و به نظر شما این بخش برای مخاطب مسلمان از چه جهتی سودمند است؟
پرداختن به ادیان دیگر فقط محدود به مواردی است که ذکری از آنها در قرآن آمده باشد. در این بخش نیز تمرکز اصلی بر داده های قرآنی و نیز اشاره های تفسیری بوده است، نه اینکه مؤلفان بخواهند برای ارائه‌ی اطلاعات درباره‌ی آن ادیان به منابع خود آنان رجوع کنند. در واقع مقصود این بوده است که تصویری که مسلمانان از آن ادیان داشته اند منعکس شود.. از جمله‌ی این مدخلها به ، صابئین، مجوس، مسیحیت و یهودیت می توان اشاره کرد
در این اثر به کدامیک از فرق اسلامی توجه شده است؟
از میان فرق مورد توجه خاص در این دایره المعارف به این موارد می توان اشاره کرد: احمدیه، بریلویان، خوارج، دئوبندیان، دروزیه، شیعه و معتزله.
یکی از جالب ترین و خواندنی ترین بخش های دایره المعارف بخش «علوم، فنون و هنرهای اسلامی» است؛ آیا در بخش هنرهای اسلامی به تاریخچه، نحوه شکل گیری، افراد برجسته این شاخه نیز پرداخته شده است؟
مدخلی در این دایره المعارف هست با عنوان «هنر، معماری و قرآن» که در آن به اشاره های مستقیم و غیرمستقیم در قرآن به هنر پرداخته شده است و نیز به کاربردهای قرآن در هنر متأخر و نیز شکل های متنوع خوشنویسی قرآن. ضمن اینکه مدخل مستقلی به خوشنویسی و قرآن اختصاص یافته است. همه‌ی این مدخلها معطوف به اشارات به موضوع آنها در قرآن است و به طور جداگانه و ممتازی به تاریخ و شکل گیری و افراد شاخص هر هنر نمی پردازند.
برخی از افراد نقدهای مختلفی به این اثر وارد کرده اند و در مواردی آشکارا بر روی برخی از مدخل ها دست گذاشته اند که می توان به مصدر قرآن، تاریخ جمع و تدوین آیات، ادبیات و ساختار قرآن، تحریف قرآن و معارف و محتوای آن اشاره کرد. و در موارد دیگری برخی بر این نظرند که نویسندگان این دایره المعارف اصول و مبانی شیعه را مورد هجمه قرار داده اند. نظر شما در این باره چیست؟ آیا این نقدها را وارد می دانید؟
در کار دایره المعارف نگاری معروف است که هیچ دایره المعارفی کامل نیست و تمام مدخلهای یک دایره المعارف هیچ گاه در یک سطح نیستند، این موضوع درباره‌ی همه‌ی دایره المعارفها صادق است، چون اقتضای آن است و البته ویراستاران می کوشند تا جای ممکن آن را کم کنند. فراموش نکنیم که ویراستاران این دایره المعارف را با توجه به منابع اسلامی و تحقیقات غربی نگاشته اند و طبیعی است که تمرکز اصلی آنها بر منابع و دیدگاههای فرقه ای باشد که بیشترین پیروان را دارد. قاعدتاً آنها وارد بحثهای حقانیت نمی شوند و گروهی را مبنا قرار می دهند که بیشترین جمعیت را دارد، یعنی اهل سنت. سپس می کوشند مدخلهایی به دیدگاههای کلی گروههای مهم دیگر نیز اختصاص دهند. بنابراین آشکار است که بسیاری از مدخلها اگر قرار بود بر اساس منابع و اندیشه های مثلاً شیعی نگاشته شود شکل دیگری می یافتند. البته ذکر این نکته لازم است که این طور نیست که لزوما مطالب طرح شده از دیدگاه اهل سنت هیچ مدافعی در میان شیعیان نداشته باشد. و این امر به خوانندگانی که با دیدگاه غالب شیعی خو گرفته اند یاری می رساند تا با دیدگاههای دیگر در عالم اسلام آشنا شود. با این حال، این دایره المعارف در مقایسه با موارد مشابه التفات بیشتری به منابع و آرای شیعی داشته و حتی نویسندگان شیعی نیز با آن همکاری داشته اند. همچنین مبنای تحقیقات غربی مطالعات بیرون دینی است که به طور طبیعی ممکن است با اعتقادات درون دینی همخوان نباشد. اگر دقت کنید این مسأله حتی در مورد متفکران مسلمانی که مباحث خود را بیشتر از دیدگاه بیرون دینی مطرح می کنند هم صادق است. با این حال به هیچ وجه معتقد نیستیم که قصد هجمه به دیدگاههای مخالف را داشته باشند. از این رو بنای کار ویراستاران ترجمه‌ی فارسی این بوده است که از موارد نقص حاصل از عدم رجوع به منابع و دیدگاههای شیعی صرف نظر کنند و این امر را بهانه و در واقع نقطه‌ی آغازی برای پژوهشگران داخلی قرار دهند تا تحقیقات خود را بر مبنای شناخت این کاستیها شکل دهند. در عین حال موارد بسیار معدودی را که با صریح عقاید شیعی تضاد آشکار داشته اند را در پانویس به خوانندگان گوش زد کرده اند.
در جایی خواندم که این اثر را دایره المعارف اهل تسنن از قرآن نامیده اند. آیا می توان این تفسیر را تفسیری متعلق به اهل سنت دانست که شیعیان نقش اندکی در نگارش و پژوهش آن داشته است؟ و آیا اساسا تقسیم بندی های این چنینی صحیح است؟
همانطور که در بالا اشاره شد، این طور نیست که شیعیان و اهل سنت در همه‌ی موارد باهم اختلاف اساسی داشته باشند، بالاخره همه پیرو یک دین و یک خدا و پیامبر و قرآن هستند. و نیز این طور نیست که هیچ کدام از دیدگاههای اهل سنت هیچ مدافعی در میان علمای شیعه نداشته باشد. ضمن اینکه این طور نیست که بیشتر مولفان از اهل سنت باشند، بلکه اصولا بیشتر آنها محققان غیرمسلمان متبحر و مشهور در مطالعات اسلامی اند که البته در موارد اختلافی بنا را بر رایج ترین آرا به لحاظ تعداد پیروان قرار داده اند، که کاملاً طبیعی است. در واقع قصد ویراستاران ترجمه‌ی فارسی از ارائه‌ی چنین مجموعه ای، علاوه بر بهره بردن از آگاهیهای بسیار مفیدی در موارد اعتقادی مشترک و نیز آشنایی با تحقیقات دیگران، نشان دادن کاستیها و دید غالب در موضوعات مورد اختلاف به پژوهشگران داخلی بوده است.
عمده ترین نقدهای دیگری که به این اثر وارد شده چیست؟
گذشته از مشکلی که نوع مدخل گزینی تلفظ انگلیسی محور مدخلها پیش آورده و خود ویراستاران انگلیسی نیز به آن واقف بوده اند و شرحش آمد، مشکل دیگر همپوشانی عنوان یا محتوای برخی از مدخلها با یکدیگر است، که البته بخشی از آن در اثر همان ترجیح تلفظ انگلیسی مدخلها بوده است، اما بخشی دیگر به نحوه‌ی تنظیم خود مدخلها بازمی گردد. مثلاً در جلد اول هم مدخل «اخدود» وجود دارد و هم مدخل «اصحاب اخدود»، یا هم مدخل «امی» وجود دارد و هم مدخل «بی سوادی»، که در بخش اعظم آن از امی بودن پیامبر (ص) صحبت شده است، بدون اینکه در محتوای آنها تفکیک موجهی صورت گرفته باشد. همچنین کاستیهای مربوط به ویراستاری نیز وجود دارد. به نظر می رسد که تنظیم حجم برخی از مدخل ها تابع قاعده‌ی مشخصی نیست و تا حدودی تابع سلیقه‌ی نویسندگان است. در برخی از مدخل ها موضوع از محور قرآن پژوهی بسیار فراتر می رود، مثلاً در مدخل «آموزش» نه تنها به آموزش قرآن یا آموزش در قرآن، بلکه به آموزش در چارچوب کلی اندیشه‌ی اسلامی پرداخته شده است. سطح کیفی مدخل ها نیز یک دست نیست. در حالی که برخی از مدخل ها بسیار عمیق و دقیق و نکته آموزند، برخی فاقد کیفیت علمی اند، هرچند تعداد این نوع مدخل ها بسیار اندک اند. این مشکل تاحدی به تنوع موجود در رویکردها نیز بازمی گردد، که ویراستاران آگاهانه آن را تأیید کرده اند. البته چنین کاستی هایی در طرحی به گستردگی این دایره المعارف تاحدی اجتناب ناپذیر است. خانم مک اولیف، سرویراستار مجموعه، نیز در پیش گفتار به این موضوع اشاره کرده است و گفته این ترجمه، ترجمه ای تمام و کمال و بی نقص نیست. ممکن است خوانندگان و منتقدان موضوعات و مضامینی دیگر را پیشنهاد کنند که من (مک اولیف) و ناشر از آن استقبال خواهند کرد. در ادامه نیز به این نکته اشاره کرده است که اگر این دایره المعارف اهداف کسانی که متولی آن هستند را برآورده سازد، سرانجام نسخه‌ی کامل تر دیگری بر مبنای این پیشنهادها عرضه خواهد شد.
برخورد ویراستاران فارسی با نقدهای این چنینی چه بوده است؟
همان طور که گفتیم، قسمتی از این نقدها مربوط می شود به لحاظ نکردن دیدگاههای شیعی، که در مقدمه ویراستاران نیز به خوانندگان تذکر داده شده و از افزودن به حجم مقالات در این راستا خودداری شده است، چون شکل و ساختار کار را برهم می زد و غرض هم از ترجمه در واقع انعکاس فعالیتهای غربیان بود تا مبنایی قرار گیرد برای پژوهشهای داخلی. اما در موارد معدود خاص در پانویس توجه خوانندگان را به برخی نکات جلب کرده یم. همچنین اقدام دیگر حذف برخی از مدخلها بوده است که در فهرست مدخلها معلوم شده اند (مثل مدخل الهیات و قرآن؛ و بهائیت در جلد نخست). این موارد حذفی شامل مواردی می شود که کل رویکرد نویسنده در تضاد و تعارض با دیدگاه اسلامی به طور عام است. ویراستاران در نظر دارند پس از انتشار همه‌ی مجلدات فارسی، در مجلد جداگانه ای این موارد را در کنار نقد و بررسی کامل آنها منتشر کنند. این مجلد همچنین شامل نقد و بررسیهای جزئی و کلی این کار به قلم محققان داخلی و خارجی نیز می شود. البته باید گفت که در کل تعداد این مدخلها به تعداد انگشتان دست هم نمی رسد. دیگر اینکه ویراستاران و مولفان گاه مرتکب سهوهایی هم شده اند، مثلاً اصطلاحاً ارجاعات کور داده اند، یعنی مدخلی را به مدخلی دیگر ارجاع داده اند که در این مجموعه وجود خارجی ندارد یا به آن شکل وجود ندارد و یا اینکه گاه به ندرت شماره آیات را پس و پیش ذکر کرده اند. خواننده‌ی فارسی قاعدتاً با این موارد روبرو نخواهد شد، چون در ترجمه فارسی همه‌ی آنها اصلاح شده است.
آیا شما از بازخوردهای این اثر در میان منتقدان متخصص در سرتاسر دنیا و به ویژه در کشورهای اسلامی مطلع هستید؟
بله، همان طور که اشاره شد، قصد داریم در پایان کار در مجلد جداگانه ای برخی از مهمترین آنها را انعکاس دهیم.
به نظر شما نگارش آثاری از این دست درباره قرآن و مسلمانان چگونه می تواند در بهبود و تغییر نگاه غرب به اسلام راهگشا باشد؟
مقایسه ای کلی میان آثار اسلام پژوهانه و قرآن پژوهانه‌ی چند قرن پیش با آنچه در این قرن در این موضوعات منتشر می شود حاکی از تغییر رویکرد قابل توجه در محققان غربی به صورت فضایی همدلانه تر و منصفانه تر است. چنانکه می بنینم استفاده از محققان مسلمان در چنین مجموعه هایی چه به صورت مولف و چه به صورت مشاور بیشتر و بیشتر شده است و سرویراستار این مجموعه نیز در مقدمه به چنین تحولی اشاره کرده است. دیگر زمان آن گذشته است که محققان غربی فارغ از داوری مسلمانان چیزی را برای مصرف خود تهیه کنند؛ آنان هم اکنون نگاهی به خود کشورهای اسلامی موضوع این پژوهشها نیز دارند.
هدف انتشارات حکمت از چاپ و انتشار این اثر چیست؟
شکی نیست که وجود دایره المعارفی ویژه‌ی قرآن یکی از نیازهای اساسی عموم علاقه مندان به قرآن و گامی اساسی برای شناخت عمیق تر و دقیق تر آن است. هرچند در کشورهای اسلامی برای نگارش چنین اثری درباره‌ی قرآن تلاش هایی شده است، تا کنون اثر قابل قبولی که بتواند نقش کتابی مرجع را ایفا کند به زبان های اسلامی تألیف نشده و این خود بزرگ ترین دلیل ترجمه‌ی این دایره المعارف است. البته این نکته نیز در جای خود صحیح است که آثار نویسندگان غیرمسلمان، در بهترین حالت، نمی توانند پاسخ گوی نیازها و انتظارات ما باشند و باید به سوی تألیف دایره المعارفی جامع و مطابق با معیارهای جهانی به زبان فارسی حرکت کنیم. برای رسیدن به این هدف نیز ترجمه‌ی این دایره المعارف می تواند در حکم مقدمه‌ی لازم باشد و این دایره المعارف را می توان الگویی برای هر تألیف بعدی در این زمینه قرار داد. شکل و صورت کلی این اثر نمایشگر اثری مرجع بنابر معیارهای رایج مجامع علمی معاصر است. چه خوب است که بتوانیم چنین آثاری را راهنمای خود قرار دهیم و از امتیازاتشان بهره گیریم و کاستیهایشان را جبران کنیم. ما نیاز داریم مسائلی همچون چگونگی گردآوری دایره المعارفی چنین مفید، چگونگی نگارش مقالات دایره المعارفی و به کار بردن روش علمی برای نگارش این نوع مقالات را با دقت و حوصله‌ی بیشتری بیاموزیم و دنبال کنیم. همچنین ترجمه‌ی این دایره المعارف می تواند دیدگاه های «دیگران» را درباره‌ی قرآن و آموزه ها و مضامین اسلامی به خوبی برای ما روشن کند. دانستن نظر «دیگران» هم می تواند منظرهای جدیدی برای نگریستن به قرآن فراهم آورد و هم می تواند ما را در مواجهه با این دیدگاه ها و اصلاح، تکمیل یا رد احتمالی آنها توانا کند. حتی برای مقاصد تبلیغی و مدافعه گرایانه‌ی صِرف نیز نیاز داریم که این دیدگاه ها را به خوبی بشناسیم.
کار ترجمه از چه زمانی آغاز شد و افراد گروه برای ترجمه دایره المعارف چگونه و بر اساس چه ضوابطی انتخاب شدند؟
کار برنامه ریزی و تدوین ترجمه‌ی فارسی از سال ۱۳۸۵ آغاز شد و جلسات متعددی برای برگرداندن عناوین مدخلها به فارسی و تعیین انواع شیوه نامه ها و دستورالعملها و سیاستهای کلی برگزار شد. گام نخست این بود که مدخلهایی را که پیش از این ترجمه آنها در جاهای دیگر اعم از مجموعه مقالات، مجلات و رساله ها آمده بود شناسایی و بررسی کنیم و در صورت تأیید از مترجم آنها دعوت به همکاری کنیم. البته قصد نداشتیم که تعدا مترجمان فزونی گیرد و با مشکلات مربوط به هماهنگی و نیز سبکهای مختلف ترجمه روبرو شویم، بنابراین کسانی دعوت به همکاری شدند که آمادگی ترجمه تعداد قابل توجهی مدخل را داشته باشند، جز در مورد مدخلهای خاص که تخصص ویژه ای می طلبید. قاعدتاً مترجمان را از میان افراد آشنا با مباحث قرآنی و اسلامی برگزیدیم و در تقسیم مدخلها میان آنها کم وبیش تقسیم موضوعی را لحاظ کردیم. همچنین تعهد مترجمان در ارائه‌ی ترجمه ها مطابق شیوه نامه‌ی تعیین شده و زمان در نظر گرفته شده نیز برای ما اهمیت داشت.
سر ویراستار اصلی ترجمه و گروه نظارتی اثر را چه کسانی تشکیل داده اند؟
ترجمه‌ی فارسی این اثر هیچ سرویراستار اصلی ای ندارد و چهار ویراستار تعیین شده، مطابق تقسیم وظایفی که شده بود ترجمه ها را مقابله، ویرایش علمی، ویرایش ادبی و فنی می کنند، اینان عبارتند از آقایان مسعود صادقی، مهرداد عباسی، امیر مازیار و بنده. همچنین پس از آماده سازی اولیه‌ی ترجمه صد صفحه از آن را به عنوان نمونه به حدود پنجاه صاحب نظر در زمینه مطالعات اسلامی، قرآنی و نیز کارشناس دایره المعارف نگاری و ترجمه ارسال کردیم و نظرات آنها را پس از بررسی به کار گرفتیم.
مترجمین این اثر چه افرادی و با چه تخصصی هستند؟
مترجمان جلد نخست این اثر که بنابر ملاکهای فوق برگزیده شدند، به ترتیب الفبایی عبارتند از: ابراهیم موسی پور، اسدالله آژیر، امیر مازیار، جلیل پروین، حسن رضایی، حسین خندق آبادی، سعید عدالت نژاد، سیدعلی آقایی، سیده زهرا مبلغ، فرهنگ مهروش، لیلا هوشنگی، محسن حدادی، محمدطاهر ریاضی ارسی، مرتضی شوشتری، مسعود صادقی، مهرداد عباسی، نصرت نیل ساز، و نیکتا عباس زاده.
جلد نخست این اثر که در نمایشگاه بین المللی کتاب تهران عرضه شد شامل چه مدخل هایی بود؟
جلد اول از حرف «آ» شروع می شود تا آخر مدخل های حرف «ب»، یعنی از مدخل «آب» تا مدخل «بیوه«
ترجمه بقیه جلدهای دایره المعارف در چه مرحله ایست؟ و گمان می کنید به طور تقریبی چه زمانی تمام جلدها در اختیار علاقمندان قرار بگیرد؟
در کار چه تألیف و چه ترجمه‌ی دایره المعارف همواره جلد نخست به دلیل نیاز به برنامه ریزی و تدوین کلیت کار و استخراج شیوه نامه های متناسب و نیز تعیین ساختار دیرتر منتشر می شود و از آن پس جلدهای بعدی به دلیل روشن بودن روند کار در زمان کوتاه تری منتشر می شوند. امیدواریم بتوانیم با توجه به آماده بودن بسیاری مدخلها هر سال دو جلد از این کار را آماده سازی کنیم و تا دو سال دیگر اصل مدخلها را در اختیار خوانندگان قرار دهیم و پس از آن مشغول تهیه‌ی نمایه‌ی حجیم آن و نیز نقد و بررسی های آن شویم.
منبع:روزنامه اطلاعات
دائره المعارف قرآن در پنج جلد مشتمل بر قریب هفتصد مدخل به زبان انگلیسی از سال ۲۰۰۱ الی ۲۰۰۶ میلادی در انتشارات بریل در لیدن هلند چاپ و منتشر شده است .گفت گوو با حسین خندق آبادی
لطفا بفرمایید در حال حاضر این ترجمه تمام شده است و یا هنوز در حال انجام است ؟ چند مدخل ترجمه شده است ؟