آیا کرونا روزه‌داری در ماه رمضان را نیز تعطیل خواهد کرد؟
سیدرضا سجادی نژاد
فعالیت‌های مربوط به مناسک دینی و مذهبی، نخستین فعالیت‌های اجتماعی بودند که از ابتدای شیوع کرونا تأثیر پذیرفتند و در مواردی محدود و درمواردی دیگر تعطیل شدند. مناسک‌گزاران با توصیه رهبران دینی مناسک و اعمال زیارتی و دینی را به دلیل خطر فراگیری کرونا محدود کردند و گاه راه‌های جایگزین برای اعمال عبادی خود برگزیدند. هم‌اکنون در آستانه عید پاک مسیحیان رهبران مذهبی نظرات متفاوتی درباره برگزاری این مراسم دارند و باید دید مسیحیان جهان در برگزاری این مناسک مهم چه رویکردی را بیشتر خواهند پذیرفت. همچنین هم‌اکنون در آستانه ماه رمضان درباره روزه‌گیری، این سنتی که بیش از هزار سال در میان مسلمانان بدون توقف ادامه پیدا کرده، نگاه‌ها به طرف رهبران مذهبی است که چه چاره‌ای برای مسلمانان در رمضانی دارند که هم باید روزه بگیرند و هم کرونا را شکست دهند.
روزه‌داری آیینی است که مسلمانان آن را از فروع دین می‌شمارند و همه مسلمانان متشرع بر برگزاری این مناسک در همه شرایط جغرافیایی و آب‌وهوایی تأکید می‌ورزند، چنانکه برخی از مسلمانان به دلیل موقعیت جغرافیایی محل اسکان خود ناگزیرند بیشتر از شانزده ساعت را روزه‌دار باشند و تاکنون هیج عالم سرشناس مسلمانی به مسلمانان رخصت نداده که روزه خود را در این موقعیت‌های جغرافیایی به ساعات کمتری محدود کنند.
با این حال امسال ممکن است خطر ویروس کرونا چنان باشد که علمای جهان اسلام به مسلمانان درباره روزه‌داری رخصت بیشتری دهند؛ چراکه بدن انسان در شرایط تشنگی به مدت طولانی بیشتر مستعد برای ویروس است و طبیبان به کسانی که بیشتر در معرض ویروس هستند توصیه می‌کنند همواره آب بنوشند تا ریسک کمتری برای ابتلا بپذیرند.
در هفته‌های گذشته در برخی رسانه‌ها استفتایی منتشر شد که پاسخ آیت‌الله سبحانی به آن همراه با ملاحظه و نگرانی بود: «فعلاً نمی‌توان تصمیم قطعی گرفت تا وضع در آینده روشن‌تر شود، احیاناً ممکن است برخی بخواهند این موضوع را بهانه‌ای برای روزه‌خواری قرار دهند.»
این استفتا هم زمان برای دیگر مراجع نیز ارسال شده بود، چنانکه پس از چند روز آیت‌الله صانعی در پاسخ به همین استفتا در جواب نوشت: «فارغ از مفروض سؤال به طور کلی چنانچه مکلف احتمال عقلائی بدهد روزه گرفتن موجب تشدید بیماری و یا احتمال بیمار شدن می‌گردد روزه بر او واجب نمی‌باشد و ناگفته نماند که احتمال ضرر بلکه خوف از آن در نگرفتن روزه کفایت می‌کند و لکن چنانچه تا سال آینده بیماری بهبود یابد یا احتمال بیمار شدن از بین برود باید روزه‌های نگرفته را قضا نماید.»
همچنین ایشان در پاسخ به این پرسش که «اگر از نظر پزشکان و یا وزرات بهداشت، روزه موجب تشدید بیماری و یا افزایش احتمال گرفتن بیماری باشد، ولی فرد چنین باوری نداشته باشد، آیا می‌تواند از نظر پزشکان تمرد کند؟» نوشته است: «همان‌گونه که در روایات آمده معیار خود انسان و احتمال خودش می‌باشد. لکن باید دانست نظر پزشکان محترم و وزارت بهداشت، پدید آورنده احتمال است و باید توجه داشت که اگر پزشک روزه گرفتن را مضر بداند اما خود شخص فکر کند مضر نمی‌باشد، اعتماد نمودن به نظر پزشک لازم است چون قطعاً پزشک همه جوانب بیماری را از حیث فعلی و آینده مورد توجه قرار می‌دهد و کار تخصصی او می‌باشد و علی‌القاعده ایجاد احتمال می‌نماید و باید توجه داشت جواز شرعی افطار به هر جهتی نباید موجب تظاهر به روزه‌خواری گردد که تظاهر به آن خود معصیت و گناهی است که شرعاً دارای مجازات است.»
ایشان درپاسخ به بخشی دیگر از استفتا که پرسیده است: «آیا حکومت می‌تواند، در چنین شرایطی به کلی گرفتن روزه را منع کند یا تابع تشخیص مکلف و فتوای مرجع تقلید است؟» نوشته است: «حکومت نمی‌تواند روزه که امساک و نخوردن است حکم و دستور به نگرفتن آن نماید قطع نظر از اینکه دستور ترک روزه امری غیر قابل اجرا و بی‌فایده است.»
پس از رسانه‌ای شدن این دو استفتا، پاسخ متفاوت و همراه با جزئیات آیت‌الله سیستانی نیز به شرح زیر رسانه‌ای شد:
«وجوب روزه ماه مبارک رمضان یک تکلیف فردی است و هرکس که شرایط وجوب آن را داشته باشد باید فارغ از اینکه برای دیگران واجب باشد یا خیر، روزه بگیرد واگر فرد مسلمان بیم آن داشته باشد که روزه گرفتن ولو با اتخاذ همه تدابیر احتیاطی، باعث ابتلایش به کرونا می‌شود، وجوب هر روزی که می‌ترسد در صورت روزه گرفتن به این بیماری مبتلا می‌شود، از او ساقط می‌گردد.
اما اگر بتواند درجه احتمال ابتلا به بیماری را کم کند تا آنچا که از نظر عقلا دیگر احتمال ابتلا مورد اعتنا نباشد- ولو از طریق ماندن در خانه و عدم اختلاط نزدیک با دیگران، استفاده از ماسک و دستکش‌های پزشکی و رعایت موارد ضد عفونی مکرر و نظیر آن – و موجب مشقت شدید و غیرقابل تحملی نیز نباشد، وجوب روزه از او ساقط نمی‌شود..
اما درباره آنچه گفته شد که برخی پزشکان نوشیدن مکرر آب را در فاصله زمانی نزدیک به هم جهت جلوگیری از کمبود آب بدن و خشکی حلق توصیه می‌کنند – به این دلیل که احتمال ابتلای به ویروس کرونا را مرتفع می‌کند – این امر – اگر صحیح باشد- مانع وجوب روزه نمی‌شود، غیر از اینکه کسی به آن مطلب رسیده باشد و ترس از آن داشته باشد که اگر روزه بگیرد، به بیماری مبتلا می‌شود و هیچ راهی برای کاهش احتمال آن پیدا نکند به گونه‌ای که حتی با ماندن در منزل و اتخاذ سایر راه‌های احتیاطی ارائه شده، همچنان این ترس همراه او باشد، اما افراد دیگر غیر از چنین فردی باید روزه بگیرند.
البته چه بسا بتوان با مصرف سبزیجات و میوه‌های سرشار از آب پیش از سحر، کمبود آب بدن ناشی از روزه‌داری را جبران کرد. هم‌چنانکه در طول روز می‌توان با جویدن آدامس بدون قند، جلوی خشکی حلق را گرفت- البته به شرطی که ذرات آن در دهان جدا نگردیده و این ذرات وارد حلق نشود_ بنابراین جویدن آدامس باعث افزایش ترشح بزاق دهان می‌شود و مانعی از بلعیدن بزاغ در صورت روزه‌داری وجود ندارد.
بنابراین روشن می‌شود کسانی که قادر به ترک کار خود در ماه رمضان و ماندن در خانه هستند به گونه‌ای که از ابتلا به این بیماری در امان باشند، وجوب روزه از آنها ساقط نمی‌شود واما کسانی که به هر دلیلی قادر نیستند کارشان را رها کنند، و با ترک نوشیدن آب در فاصله‌های زمانی نزدیک به هم در طول روز، ترس ابتلا به ویروس داشته باشند و نتوانند اقدام دیگری انجام دهند که آنها را از ابتلا به بیماری ایمن گرداند، روزه بر آنها واجب نیست هر چند برای آنها جایز نیست که در ملأ عام تجاهر به روزه‌خواری کنند.
روشن است که روزه ماه رمضان از مهم‌ترین فریضه‌های شرعی است و تنها در صورت وجود عذر واقعی، ترک روزه جایز است و هر فردی نسبت به وضعیت خود آگاه‌تر است که آیا عذر واقعی برای ترک روزه دارد یا خیر.
خلاصه سخن اینکه وجوب روزه ماه رمضان تنها از کسانی که دارای عذر شرعی هستند نظیر بیمار و کسی که می‌ترسد- مثلاً به دلیل یک توصیه پزشکی- که اگر روزه بگیرد، بیمار می‌شود، و رعایت اقدامات احتیاطی پیش گیرنده از ابتلا به بیماری نیز برایش میسر نباشد، ساقط می‌شود و در غیر این صورت، ترک روزه جایز نیست.»
از نکات جالب پاسخ آیت‌الله سیستانی آن است که ایشان راه میانه آیت‌الله سبحانی در پاسخ نگفتن و پاسخ مطلق آیت‌الله صانعی را برگزیده است و تقریباً توضیحات و پیشنهادات بسیار نادری در پاسخ به این استفتا داده‌اند. ایشان و اکثر مراجع در پاسخ به استفتائات معمولاً اشارات کلی می‌کنند و طرح جزئیاتی مانند پیشنهاد خوردن آدامس بدون قند بی‌مانند و غریب است. شاید دغدغه مرجعیت و دفتر ایشان آن است که با توضیح کامل به مقلدان این امر را به خود آنها وانهند و از بسنده کردن به پاسخی کلی مبنی بر جواز گرفتن یا نگرفتن روزه بپرهیزند.
با این حال، برخی مبناهای شاذ وجود دارد که به روزه‌دار اجازه می‌دهد در شرایطی به اندازه نیاز آب بنوشد. هرچند آیت‌الله بیات زنجانی در پاسخ به این استفتا محتاطانه نوشته است: «روزه یک امر فردی است و در این مورد، نمی‌توان برای همه جامعه یک حکم کلی را تجویز کرد» ایشان با طرح نظری جنجالی درباره نوشیدن آب برای روزه‌داری که دچار عطش فراوان شده، در چند سال گذشته توجهات موافق و مخالف زیادی را برانگیخت.
پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله بیات زنجانی در سال 1392 نظر ایشان را بدین شرح منتشر کرد: «با استناد به موثقه عمار و روایت مفضل ابن عمر از امام صادق(ع) که در باب 16 وسایل الشیعه از ابواب «من یصح منه الصوم» آمده است، کسانی که روزه می‌گیرند ولی تاب و تحمل تشنگی را ندارند، فقط به اندازه‌ای که جلوی تشنگی‌شان را بگیرد می‌توانند آب بنوشند و در این حالت روزه‌شان باطل نبوده و قضا هم ندارد.»
از جمله مخالفان ایشان آیت‌الله مکارم شیرازی بود. آیت‌الله مکارم شیرازی در نقد این فتوا گفته بود: «بر اساس این سخن، فرد روزه‌دار می‌تواند کوزه آبی کنار خود بگذارد و هر وقت خیلی تشنه شد، از آن بنوشد و روزه او هم باطل نشود!»
این در حالی بود که چنین نظری در بین مراجع کنونی نیز طرفدارانی داشت، چنانکه آیت‌الله سبحانی نیز در مبانی فقهی به چنین مسئله‌ای اشاره کرده و آن را جایز دانسته است. ایشان در مسئله ۱۲۵۶ رساله توضیح‌المسائل خود آورده است: «اگر روزه‌دار به قدری تشنه شود که برای او تحمل تشنگی موجب عُسر و حَرَج است، می‌تواند به اندازه‌ای که رفع مشقّت کند، آب بیاشامد و روزه او باطل نمی‌شود.»
همچنین از موافقان این فتوا آیت‌الله سید رضا برقعی بود. نماینده سابق امام خمینی در کشورهای خلیج فارس، درباره این دیدگاه گفته بود: «به نظرم چنین فتوایی در فقه شیعه بسیار داشته‌ایم. ما نمی‌توانیم سختگیرانه به احکام شیعی نظر داشته باشیم و فقط احکام را ملاک قرار دهیم و بگوییم که باید همان اجرا شود. در حالی که فقیه آگاه به زمانه می‌تواند با توجه به شرایط و زمانه احکام خود را بر پایه استدلال شرعی و عقلی فتوای خود را اعلام نماید. به‌طور مثال ما حکمی به نام ذوالعطاش داریم یعنی کسی که بسیار عطشان است. این فرد می‌تواند با رعایت جوانب روزه‌داری آب به قدر رفع عطش بنوشد و روزه او صحیح هم خواهد بود.»
حال بایددید در شرایط کنونی که ویروس کرونا در جهان شایع شده و مسلمانان در شرایط مختلف در ماه رمضان ناگزیر خواهند بود ساعت‌ها تشنگی را بر خود فرض بدانند، نظرات و فتاوای مراجع و عالمان جهان اسلام چه اندازه می‌تواند به آنان در پیشگیری از ابتلای به این ویروس منحوس کمک کند!
به نظر می‌رسد مراجع و علمای مسلمان به جای طرح اجازه به روزه‌خواری، مانند پیشنهاد آیت‌الله سیستانی راه‌حل‌هایی برای مقاومت روزه‌داران در برابر ویروس بدهند یا آنکه در نهایت مانند آیت‌الله بیات زنجانی به روزه‌داران رخصت نوشیدن آب در بازه‌های لازم دهند، هرچند بنابر نظر برخی از مراجع و علما، یا می‌توان به همین روزه کفایت نمود یا آنکه بعد باید آن را قضا کرد و از نو به جا آورد.
