نگاهی به آثار هشام شرابی

در همین راه، وی کتاب‌های مهمی را به رشته تحریر درآورد. نقل شده که “لیختن برگ” یکی از اندیشمندان آلمانی به یکی از هم‌وطنانش گفته بود اگر از مال دنیا تنها دو لباس داری، یکی از آن دو را بفروش و کتاب هاشم شرابی را تهیه کن. به نظر می‌رسد که آثار او تأثیرهایی را در جامعه عرب بر جای گذاشته و موردتوجه قرار گرفته بود. وی در آثار خود، عمدتاً جوامع عرب را موردتحقیق قرار می‌داد. وی کتابی نوشته بود با عنوان “درآمدی بر مطالعه جامعه عرب” در این کتاب کوشیده بود تا ساختارهای رفتاری و آداب اجتماعی جامعه عرب را موردبررسی قرار دهد. وی به موضوع خانواده در این جوامع هم پرداخت. نشان داد که ساختارهای نظام خانوادگی در جامعه عرب چه ویژگی‌هایی دارد و تا چه میزان با جوامع مدرن همراهی می‌کند. در حین این بررسی‌ها موضوع جبرگرایی، سرخوردگی‌های فرهنگی، موضوع قاچاق، و دیگر معضلات در جامعه عربی را بررسی کرد. وی در این کتاب بحث از روشنفکران عرب را هم پیش کشید و وظیفه آنها در تغییر و تحول نظام‌های عربی را نیز به بحث گذاشت. این کتاب موردتوجه بسیاری قرار گرفت. وی علاوه بر نشان دادن برخی ضعف‌های فرهنگی در نظام‌های عربی، با روشنفکران نیز سخن گفته و راه صحیح اصلاح در این جوامع را ترسیم کرده بود.

توجه هشام شرابی به موضوع روشنفکران در جامعه‌های عربی به همین کتاب منحصر نشد. وی کتاب مستقل دیگری نوشت و نحوه مواجهه روشنفکران عرب را در مقابل غرب نشان داد. این کتاب “روشنفکران عرب و غرب” نام داشت. وی در این کتاب، انحاء مواجهه‌های روشنفکران عرب را در مقابل جهان غرب دسته‌بندی کرد. پس‌ازاین به نقد تمامی این رویکردها پرداخت. ادعا کرد که هیچ‌کدام از طیف‌های مختلف روشنفکری نتوانسته‌اند مواجهه‌ای صحیح با غرب را پیش کشند. طیف‌های مختلف سکولار و اسلام‌گرا در میان روشنفکران نگاهی به غرب داشته‌اند که از واقع‌گرایی به دور بوده است. وی ادعا کرد که انگاره‌های روشنفکران تحت تأثیر ایدئولوژی‌ها و منافع هرکدام از این طیف‌ها بوده و عدم نگاهی تحلیلی و انتقادی سبب عقیم ماندن این جریان‌ها شده است. شرابی در این کتاب عنوان کرد که صِرف نظریه‌پردازی نمی‌تواند مفید به حال جوامع عرب باشد. بلکه راه‌حل روشن به‌علاوه رویکردی عملی می‌تواند به کار جامعه عرب بیاید و مواجهه‌ای صحیح با غرب را تجربه کند. این کتاب هم چندان پرحجم نبود. کمتر از دویست صفحه داشت اما به‌خوبی توانسته بود نحله‌های مختلف روشنفکری در جهان عرب را به چالش بکشاند.

شرابی علاوه بر نقد جریان‌های روشنفکری، خود نیز به طرح ایده‌ای پرداخت و منظومه‌ای ترسیم کرد که بر اساس آن می‌توان ساختار نظام‌های عربی را شناخت و مواجهه با غرب را تصویر کرد. وی معتقد بود که جوامع عرب هنوز نتوانسته‌اند از زیر بار سنت‌های خود رهایی یابند. از سوی دیگر جهان غرب نیز برخی دستاوردهای خود را به نحو حساب‌شده‌ای به جهان عرب تزریق می‌کند و از حقیقتِ تغییرات خود سخنی نمی‌گوید. وی کتاب “پدرسالاری جدید” را برای همین هدف نگاشت. این کتاب نخستین بار به انگلیسی در 276 صفحه نگاشته و سپس به عربی ترجمه شد. این کتاب توسط سید احمد موثقی به فارسی نیز ترجمه شد و انتشارات کویر آن را منتشر کرد. شرابی در این کتاب طی ده فصل به ارائه نظر پرداخت. وی در این کتاب ادعا کرد که پدرسالاری جدید نوعی شکل‌بندی اجتماعی است مبتنی بر رابطه پدرانه بین افراد و همچنین بین حاکمیت و مردم. این روابط به نحو عمودی و از بالا به پایین شکل گرفته است. در این روابط، حتی سنت‌های جامعه نیز سبب تقویت این نگاه عمودی می‌شوند. این رفتارهای اجتماعی، در نظام‌های جدید نیز وجود دارد و پدرسالاری جدید را در جوامع عربی به وجود آورده است.

در پدرسالاری جدید با وام گرفتن برخی از نمودهای مدرنیته و دنیای جدید، به‌جای تغییر و تحول اساسی، تنها نگاه پدرسالارانه تقویت شده و در اشکالی ناقص و ازریخت‌افتاده دوباره نوسازی شده و حفظ گردیده است. در پدرسالاری جدید، ما نه مدرنیم و نه سنتی. هم از ویژگی‌های جامعه سنتی برخورداریم و هم برخی از نمودهای جامعه مدرن را داریم. بین اجزای جامعه، بین حاکم و مردم، در روابط خانوادگی همگی نظامی پدرانه و عمودی حاکم است. در هرکدام از این نظام‌ها، اراده پدر به نحو مطلق وجود دارد. این اراده حتی به صورتی کاملاً رسمی و تشریفاتی نیز اعمال می‌شود. این نگاه پدرانه امروز با نگاهی مدرن همراه شده و اتحادی تناقض‌آمیز را برای نظام‌های عربی به وجود آورده است. جامعه‌های پدرسالار اگرچه دارای ظواهر خارجی و مدرن است اما فاقد نیروی درونی، سازمان و آگاهی حقیقتاً مدرن است. نوسازی‌هایی هم که صورت گرفته، خود به مکانیزمی برای تقویت توسعه‌نیافتگی کمک کرده است. به باور شرابی، نظام پدرسالاری جدید نظامی شبه عقلانی است که ظواهر مدرنی دارد اما از حقیقت آن به دور است.

شرابی پس از ترسیم این ساختار کلی از جوامع عربی، به سروقت برخی از مقولات در این جوامع هم رفت. او کتابی منتشر کرد با عنوان “نقد تمدنی جامعه عرب”. در این کتاب به برخی از مفاهیم و مقولات در نظام پدرسالاری جدید پرداخت. به‌عنوان نمونه بحث از جنبش زنان، مردسالاری، جنبش‌های نقدی عرب معاصر، تجربه مواجهه با غرب، را به بحث گذاشت و نشان داد که بر اساس نظام پدرسالار جدید، چگونه جوامع عربی با مقولات مدرن مواجه شده‌اند. این کتاب در 104 صفحه منتشر شد.

وی همچنین کتاب “مقدمات پژوهش جامعه عربی” را در همین خصوص نگاشت و برخی ساختارهای خانوادگی، رفتارهای اجتماعی جوامع عرب، چالش‌های پیش روی این جوامع و نقش روشنفکران را نشان داد.

تأملات هشام شرابی به این بررسی‌های علمی محدود نماند. وی از زندگی خود هم سخن به میان آورد. او فلسطینی بود و ماجراهای تلخ مواجهه با بیگانگان را با گوشت و پوست خود احساس کرده بود. وی دو کتاب “شعله و خاکستر” و “زندگی‌نامه خود نوشت” را به رشته تحریر درآورد. این دو کتاب بسیار جسورانه و بی‌پرده نوشته شدند. وی در خلال شرح احوال خود، تجربه نسلی از روشنفکران عرب را شرح داد و نقد کرد که بیشتر آنها زندگی خود را در تبعید اجباری و یا خودخواسته به پایان بردند. تجربه‌ای که با برخی رؤیاهای شکست‌خورده همراه بود. وی در این کتاب، برخی اتفاقاتی که برای خودش و یا خانواده و دوستانش اتفاق افتاده بود را به تصویر می‌کشید و در خلال آن، نحوه مواجهه با غرب را به نقد می‌گذاشت. وی در این کتاب برخی وقایع رخ داده را با استناد به روزنامه‌های آن زمان شرح داد و خاطرات تلخ روزهای سپری شده خود را نشان داد.

آثار او موردتوجه جوامع عربی قرار گرفت. بازخوانی مکرر ایده‌های او می‌تواند برای نظام‌های درحال‌توسعه همیشه به کار آید.