قزاقستان و چالش جدی سلفی‌گری و جذب جوانان به گروه‌های تکفیری
قزاقستان و چالش جدی سلفی‌گری و جذب جوانان به گروه‌های تکفیری
سلفی‌گری در اوایل دهه ۱۹۹۰ در قزاقستان ظاهر شد و استان‌های غربی به دلیل نزدیکی به مناطق قفقاز فدراسیون روسیه و مهاجرت کارگران حوزه تولید نفت و گاز، تأثیرپذیرترین مناطق در قبال نفوذ سلفی‌گری به شمار می‌رود؛ در این میان جذب جوانان به گروه‌های تکفیری از چالش‌های جدی امنیتی در قزاقستان است.
سلفی‌گری از جریان‌های اسلامی است که در سال‌های بعد از استقلال بین مسلمانان قزاقستان رایج شد. این جریان در اوایل دهه ۱۹۹۰ در قزاقستان ظاهر شد و عمدتاً در مناطق غربی این کشور رواج یافت. از آن زمان، هم روحانیون رسمی و هم مقامات سکولار قزاقستان با روش‌های مختلف، با ترویج ایده‌های سلفی مبارزه می‌کنند. تعداد سلفی‌ها در قزاقستان به طور دقیق مشخص نیست. مقامات رسمی این کشور از وجود حدود ۱۵ هزار طرفدار این جریان در قزاقستان خبر می‌دهند. پیروان این جریان را غالباً «وهابیون» می‌نامند، گرچه سلفی‌ها برای خود این عنوان را به کار نمی‌برند.
استان‌های غربی قزاقستان، تأثیرپذیرترین مناطق در نفوذ سلفی‌گری
تعریف سلفی
اسلام رایج‌ترین دین در قزاقستان است. مسلمانان حدوداً ۷۰ درصد از جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهند. بیشتر قزاق‌ها خود را مسلمان می‌دانند. این آئین بخشی از هویت ملی قزاقستان است. برای اولین بار اسلام در قرن هشتم در شهرهای جنوب قزاقستان مدرن گسترش یافت. ترک‌های عشایری که در قلمرو استپ قزاقستان زندگی می‌کردند، در سال ۱۰۴۳ اسلام را قبول کردند. خان‌های کری و جانیبک، که در قرن پانزدهم میلادی خانات قزاق را تشکیل دادند، خود را مسلمان می‌شمردند. با این حال، مسلمانان فقط بخش کوچکی از قزاق‌ها بودند که در شهرها زندگی می‌کردند؛ عمدتاً بازرگانان و دامداران عشایری با احکام دین و اعمال عبادی مسلمانان به طور سطحی آشنا بودند.
سلفی‌گری یک جریان محافظه‌کارانه اسلام سنی است. مفاهیم «سلفی‌گرایی» و «وهابیت» به جای همدیگر استفاده می‌شود. سلفی‌ها خواستار بازگشت به شیوه زندگی و مرام سلف صالح هستند و همه نوآوری‌های دینی بعدی را رد می‌کنند و آنها را بدعت می‌دانند. سلفی‌های قزاقستان مخالفان سازش‌ناپذیر جریان‌های تصوفی هستند. آنها حرمت به شیوخ، زیارت اماکن مقدس و سایر اعمال تصوفی را به شدت محکوم می‌کنند و انجام این اعمال را بت‌پرستی و بدعت می‌دانند.
اصطلاح «سلفی‌ها» در قزاقستان مدرن بسیار مبهم است و تقریباً هر کسی می‌تواند خود را سلفی بنامد. به همین دلیل، منع کردن چنین جریانی که تعریف آن دشوار است، کار آسانی نیست. بعضی اوقات کسانی که «سلفی‌ها» خوانده می‌شوند، ترجیح می‌دهند خودشان را مسلمان «واقعی» یا «نمازخوان» بنامند؛ برخلاف مسلمانان «قومی». در قزاقستان علاوه بر اصطلاح سلفی، واژه «وهابی» نیز به طور گسترده استفاده می‌شود. البته هر جریان رادیکال اسلامی در آسیای میانه «وهابی» نامیده می‌شود. تفکیک مفاهیم «سلفی‌ها» و «وهابی‌ها» مصنوعی است، زیرا همه آنها خود را طرفداران به اصطلاح «دین ناب» می‌دانند، یعنی اسلام سنتی بدون ویژگی محلی.
تاریخچه سلفیان در قزاقستان
ترویج جریان سلفی در قزاقستان در اوایل دهه ۱۹۹۰ پس از تصویب قانون آزادی اعتقاد دینی و انجمن‌های مذهبی اتفاق افتاده است. همچنین جوانان قزاقستانی که در خارج از کشور تحصیل دینی کرده‌اند، در گسترش ایده سلفی تأثیر گذاشته‌اند.
به گفته دویسین حاصنیازوف، امام ارشد سابق استان منگستاو، اولین سلفی‌ها در این منطقه در سال ۱۹۹۴ ظاهر شدند. بین سال‌های ۱۹۹۴ _ ۲۰۰۶ سلفی‌گری غالباً در استان‌های منگستاو، آتیراو و آکتوبه گسترش یافت. استان‌های غربی قزاقستان تأثیرپذیرترین مناطق در قبال نفوذ سلفی‌گری محسوب می‌شوند. به گفته سریک کارامانوف (دادستان استان قزاقستان غربی در سال‌های ۲۰۱۲ ـ ۲۰۱۶)، دلیل این امر نزدیکی قزاقستان غربی به مناطق قفقاز فدراسیون روسیه و مهاجرت کارگران حوزه تولید نفت و گاز است.
استان‌های غربی قزاقستان، تأثیرپذیرترین مناطق در نفوذ سلفی‌گری
به دلیل اینکه سلفی‌ها، اداره رسمی مسلمانان قزاقستان را قبول ندارند، بین اداره مسلمانان و نهادهای انتظامی از یک طرف و سلفی‌ها از طرف دیگر درگیری‌های علنی ادامه می‌یابد. مقامات قزاقستان از سال ۱۹۹۹ به تعقیب اعضای گروه‌های سلفی پرداخته‌اند. در سال‌های بعد مشخص شد که موارد بازداشت تعقیب سلفیان با اذیت و آزار جسمی این گروه همراه بوده است.
نخستین موارد حمله‌های تروریستی در تاریخ قزاقستان در سال ۲۰۱۱ رخ داد. در سال بعد نیز حملات مشابهی اتفاق افتاد. به گفته ولادیمیر ژوماکانوف، رئیس کمیته امنیت ملی قزاقستان، تقریباً تمام این وقایع تا حدودی مربوط به سلفی‌ها بوده و آنها در این حملات دست داشته‌اند.
نورسلطان نظربایف، رئیس‌جمهور قزاقستان، در سخنان خود در سال ۲۰۱۶ چند روز پس از حملات تروریستی در شهر آکتوبه به تعلق تروریست‌های عامل این واقعیت به جریان سلفی‌گری تأکید کرد. پس از حمله تروریستی در آلماتی طی ماه جولای همان سال، عامل آن اقدام، پیروان سلفی‌گری معرفی شدند. گرچه قبل از آن، مقامات ترجیح می‌دادند تروریست‌ها را به پیروان «جریان‌های مبهم» منسوب کنند، پس از این وقایع، مسئله اعمال محدودیت قانونی نسبت به فعالیت سلفی‌ها در قزاقستان مطرح شد. کمیته امور دینی وزارت فرهنگ و ورزش قزاقستان احتمال داد که فعالیت سلفی‌ها همانند حزب التحریر، جماعت تبلیغ و التکفیر و الهجره (گروهی از مسلمانان تندرو) ممنوع شود.
نورگالی بیلیسبیکوف، معاون رئیس کمیته امنیت ملی قزاقستان، در سال ۲۰۱۷ سلفی‌ها را پایه ایجاد گروه‌های رادیکال جدید و پایگاه اجتماعی گسترش ایدئولوژیک افراطی خواند. به گفته وی، در سال‌های اجرای برنامه‌های مبارزه با افراطی‌گری دینی و تروریسم، اقدامات هدفمند، ۹۰, ۷ درصد پیروان جریان‌های دینی غیرسنتی را پوشش داده و ۷۰ نفر از رهبران و فعالان سلفی، تمایل به وفاداری به ارزش‌های جامعه قزاقستان نشان داده‌اند.
تعداد سلفیان
کمیته امنیت ملی در سال ۲۰۱۳ اعلام کرد که در قزاقستان ۲۴ جماعت سلفی رادیکال با ۴۹۵ نفر عضو وجود دارد. گالیم شایکین، مدیر کمیته امور ادیان وزارت فرهنگ و ورزش قزاقستان، در سال ۲۰۱۶ گفت که در قزاقستان حدود ۱۵ هزار نفر پیرو جریان سلفی وجود دارند. به نظر تالگات میامیرایموف، کارشناس علوم سیاسی، سلفی‌ها حدود ۵ تا ۱۰ درصد از کل مسلمانان قزاقستان را تشکیل می‌دهند که احکام اسلام را رعایت می‌کنند.
استان‌های غربی قزاقستان، تأثیرپذیرترین مناطق در نفوذ سلفی‌گری
پوشش ظاهری
دیدگاه مقامات رسمی و روحانیون قزاقستان به استفاده از علائم ظاهری، که تعلق فرد را به جریان سلفی نشان می‌دهد، منفی است. وزارت امور دینی و جامعه مدنی قزاقستان در سال ۲۰۱۸ در مجلس نمایندگان، اصلاحات قانون فعالیت‌های مذهبی و انجمن‌های دینی را پیشنهاد کرد که شامل ممنوعیت استفاده و نشان دادن علائم ظاهری «جریان‌های مخرب مذهبی» در اماکن عمومی شد. به گفته نورلان یرمیکبایف، وزیر وقت امور دینی، این علائم شامل لباسی که چهره را کاملاً می‌پوشاند، ریش خاص و شلوار کوتاه است.
موضع رسمی اداره مسلمانان قزاقستان این است که داشتن ریش، امری اختیاری است، اما از نظر وهابی‌ها تراشیدن ریش گناه محسوب می‌شود. به گفته دوسای کنجه تای، دکترای علوم فلسفی و الهیات دانشگاه اوراسیا، مردان قزاقستانی دارای ریش و زنان باحجاب که در هر منطقه کشور دیده می‌شوند، معمولاً پیروان جریان سلفی هستند.
مبارزه با سلفی‌گری
آندری چباتیروف، رئیس مرکز مطالعات مسائل روز «آلتیرناتیو»، معتقد است که مقامات قزاقستان تمایل به جست‌وجوی مخالفان نظام قانونی در میان مؤمنان دارند.
به نظر تالگات مامیرایموف، کارشناس قزاقستانی علوم سیاسی، اقدامات نهادهای امنیتی کشور موجب فعالیت‌های تروریستی رادیکال‌های دینی شده است. غالباً علت این حملات تروریستی اعتقادات مذهبی نبود، بلکه انتقام از نیروهای امنیتی بود که تندروها را به اتهامات جعلی به زندان‌ها فرستادند (سپس مدت مجازات حبس تمدید می‌شد)، شکنجه دادند، از انجام نمازهای واجب منع کردند، آنها را مجبور به خوردن گوشت خوک کرده و از راه‌های دیگر تحقیر کردند.
مقامات قزاقستان با هدف مبارزه با سلفی‌گری اقداماتی مانند ساختن مساجد جدید، تعطیل کردن مراکز دینی که ایده سلفی را تبلیغ می‌کردند (مثلاً مرکز فرهنگی سعودی در شهر آلماتی)، شناسایی افراد تحت نفوذ جریان‌های سلفی با کمک کارشناسان الهیات و روانشناسان، نظارت بر بیش از ۱۰ هزار سایت برای شناسایی مطالب با موضوعات افراط‌گرایی و مسدود کردن دسترسی به چنین سایت‌هایی در اینترنت را انجام دادند. با این حال، ممنوعیت رسمی فعالیت سلفی‌ها هنوز وضع نشده است.
نماینده مرکز ملی فرهنگ و ادیان زیر نظر آژانس امور ادیان گفته بود: فکر نمی‌کنم که آنها به طور علنی برای متحد شدن و ثبت رسمی تلاش کنند. حتی اگر این اتفاق افتاده باشد، کسی برای ثبت رسمی آنها اجازه نمی‌دهد. در حال حاضر در قزاقستان چنین کنترل سخت‌گیرانه‌ای بر جریان سلفی، همانند آنچه در کشورهای ازبکستان و تاجیکستان است، وجود ندارد.
استان‌های غربی قزاقستان، تأثیرپذیرترین مناطق در نفوذ سلفی‌گری
اقدامات مقامات دینی
اداره مسلمانان بارها خواستار ممنوعیت سلفی‌گری در قزاقستان شده است. این اداره اصلاح قانون دین برای ممنوعیت تمام جریان‌های اسلامی در قزاقستان، به غیر از مذهب حنفی را پیشنهاد کرده است. با این حال، کارشناسان بیان می‌کنند که پیروی از مذهب حنفی به معنای امتناع از دیدگاه‌های افراطی نیست. اطاعت اکثر نمایندگان طالبان و القاعده از این مذهب، مصداق این امر است.
به گفته مفتیان، در میان سلفی‌ها هم رادیکال (تکفیری) هست و هم معتدل، اما همه آنها خطرناک هستند، زیرا احساسات جوانان را علیه اداره مسلمانان قزاقستان، علیه امامان و مساجد بر می‌انگیزند.
ترویج و تبلیغ
به گفته نمایندگان مرکز علمی، تحلیلی و پژوهشی در امور دینی، گسترش سلفی‌گری از طریق جذب جوانان قزاقستان به تحصیل در مراکز آموزشی دینی خارجی و انتشار ادبیات دینی به زبان‌های روسی و قزاقی صورت می‌گیرد. این فعالیت‌ها در تمام مناطق به ویژه در مناطق دورافتاده انجام می‌شود.
معروف‌ترین واعظان سلفی‌گری در قزاقستان عبارت‌اند از: برادران نائل (ابوصالح) و رینات (محمد) زینالین، نذره‌الله عبدالقدیروف (ابومریم)، دیلمراد محمدوف (ابومحمد) و اوکتام زاوربیکوف (ابوعبدالرحمن).
