رئیس مذهب

آنچه که امروز به عنوان میراث حدیثی شیعه در دست داریم، بیش از همه مدیون تلاش فرهنگی امام ششم است که سبب شده از همان دوران به «شیعه جعفری» شناخته شویم. پیشوای ششم شیعه از ویژگی های منحصر به فردی برخوردار بود که او را محبوب همه مسلمانان عصر خود قرار داده بود. در جامعه ای که هنوز علایق قبیله ای خود را حفظ کرده بود و نیز همچون زمانه ما اکثریت مسلمانان را اهل سنت تشکیل می دادند، رهبری شیعه در اختیار کسی قرار گرفت که مادر بزرگوارش از نوادگان خلیفه اول مسلمانان و یار غار پیامبر بود و از همین رو پیشاپیش، همه مسلمانان نگاه مثبتی به ایشان داشتند. (۱) تلاش های علمی و فرهنگی امام محمد باقر (ع) نیز زمینه خوبی برای نهضت بزرگ فرهنگی فرزند بزرگوارش پدید آورده بود. امام صادق در زمانه حساس و حائز اهمیتی می زیست و با هوشمندی و تدبیر توانست فرصت ها را به یک عامل مهم برای ماندگاری شیعه تبدیل کند. اگرچه برخی از نویسندگان معاصر همچون احمد کسروی با نگاه وارونه و دید منفی به تلاش های فرهنگی امام ششم نگریسته وآن را منفعلانه و در راستای سکوت در برابر حکام وقت دانسته اند،(۲) ولی اندک نگاه منصفانه و غیر مغرضانه کافی است که به اهمیت استراتژی زیرکانه و خردمندانه پیشوای بزرگ شیعه پی ببریم. همین که امام صادق در دوران حیاتش از سوی همه فرهیختگان و اندیشمندان جهان اسلام ستایش شده و به دانش و فضیلت مشهور بودند، می تواند قرینه خوبی بر عمق نفوذ و موفقیت تاکتیک های ایشان باشد.

 

امامت ایشان از دوره اوج اقتدار و استبداد امویان آغاز شده و با تضعیف آنان و سرانجام سقوط بنی امیه به برپایی خلافت دیرپای عباسی منتهی شد. از همین رو امام صادق دوره­های مختلفی را پشت سر گذاشت و فرصت­های طلایی و درخشانی را به دست آورد. بدون شک اگر ذکاوت، دور اندیشی و خردگرایی ایشان نبود، شیعه نیز اسیر جو زمانه می شد و با افراط در مبارزه مسلحانه و سیاسی باقی مانده توان و نیروی خود را می باخت. در آن روزگار پر آشوب که بنی امیه در سراشیبی سقوط قرار گرفته بود، همگان از امام صادق که مورد احترام قاطبه مسلمین بود و جایگاه رفیع علمی و معنوی داشت، انتظار داشتند که رهبری مبارزه مسلحانه را بر عهده بگیرد و کار را یکسره کند. (۳) نفوذ کاریزماتیک ایشان تاحدی بود که شورشیان هوادار بنی عباس و ابومسلم سعی فراوانی داشتند که از آن بهره برداری کنند. (۴)

 

درباره موضع سیاسی امام صادق، روایات متفاوتی ذکر شده است. برخی از آنها حاکی از دید مثبت امام به مبارزات مسلحانه شیعیان پرشوری چون زید بن علی (ع) است،(۵) و برخی نیز بیانگر مخالفت قاطع امام با هرگونه مبارزه نظامی شیعه و نیز منع از همکاری شیعیان با گروه های شورشی است. (۶) ولی آنچه که در عمل دیده شد، کناره گیری قطعی ایشان از هرگونه اقدام نظامی و یا مخالفت علنی سیاسی با حاکمان وقت بود.  تا جایی که نویسنده سنی مذهبی چون شهرستانی در ملل و نحل خود، ضمن بیان فضایل بی نظیر علمی و علمی امام صادق، موضع سیاسی ایشان را اینگونه وصف و تحسین می کند که «ما تعرض للأمامه قطّ» هرگز درصدد کسب قدرت برنیامد. (۷) در منابع شیعی نیز اخبار متعددی گزارش شده که ایشان تأکید می کرده که مثلاً اگر ۱۷ پیرو واقعی داشتند، حتماً قیام می کردند. (۸)

 

امتناع عمدی و پیاپی امام صادق از مشارکت در شورش های مسلحانه سبب شد که نیورهای پر شور مخالف حکومت، جذب قیام های مسلحانه ساداتی چون زید و نفس زکیه شوند. زید از سوی سادات حسینی و نفس زکیه از نسل سادات حسنی توانستند شیعیان جنگجوی فراوانی را گرد آورند و سرانجام نیز به مرگ دردناک و مظلومانه ای شکست خورده و ناکام شدند. سرنوشت همه شورش های نظامی همانگونه که امام صادق با هوشمندی و دور اندیشی خود پیش بینی کرده بودند، چیزی جز شکست تلخ و افزایش فشار بر باقی شیعیان نبود. (۹)

 

نکته مهمی که در استراتژی امام صادق پیداست، تلاش بی شائبه و جدی ایشان برای زدوده شدن پدیده «قهرمان سازی» و «منجی گرایی» از شیعیان آن قرن بود. ایشان قاطعانه ظهور منجی موعود خاندان پیامبر را در زمانه خود رد می کرد و تأکید می نمود که «قائم آل محمد» نیست. (۱۰) این تلاش ها به حدی بود که برای نسل های بعدی شیعه نیز هرگونه تلاشی برای کسب قدرت، امری ناپسند و دخالت در کار مهدی موعود قلمداد شده است. این ابهام اکنون نیز برای برخی صاحب نظران دینی مطرح است که آیا تکشیل حکومت اسلامی در زمان غیبت جایز است؟ ریشه این پرسش جنجال برانگیز به تحولات عصر امام صادق برمی گردد. امام ششم شیعه موفق شد که ذهن شیعه را نسبت به عدم امکان دست یابی قریب الوقوع به قدرت روشن کند و آنها را با واقعیت جاری جامعه آشنا نماید. این سیاست امام صادق از سویی توانست از حساسیت فوق العاده حکام وقت نسبت به خطرناک بودن شیعه بکاهد و از سوی دیگر این فرصت را در احتیار امام و نزدیکانش قرار دهد که با بهره گیری از کاهش نسبی بدبینی حاکمان به فعالیت های شیعه و نیز استفاده هوشیارانه از فرصت جدال امویان و عباسیان به تعمیق باورهای اعتقادی و فرهنگی شیعیان اقدام کنند. سال های ستیز امویان با شورشیان عباسی، به دوران شکوفایی بی نظیر فکری شیعه تبدیل شد و  حیات ابدی این اقلیت کم شمار را تضمین کرد. تا آن زمان هرگز چنین فرصتی نصیب پیشوایان شیعه نشده بود. دهه های نخست اسلام نیز به جدال های طایفه­ای و عقیدتی سپری شد و سطح فرهنگی و علمی توده های مسلمان نیز در حدی نبود که بتواند تحمل رشد عمیق علمی را داشته باشد. با روی کار آمدن بنی امیه نیز تمام روزنه­های امید شیعه یکی پس از دیگری بسته شد. حتی با وجود آنکه امام سجاد (ع) به دلیل رسوایی بزرگی که یزید در کربلا آفرید، تا حدود زیادی مورد احترام ظاهری حکام وقت قرار داشت، اما فشارهای سیاسی به حدی بود که ایشان «تاکتیک دعا» را برای آموزش غیر مستقیم فکری و علمی شیعیان برگزید. اما دوران زوال بنی امیه به تدریج فرا رسید و امام باقر به عنوان آخرین بازمانده فاجعه عاشورا شاهد گشایش تدریجی فضای سیاسی بود. از همین رو نخستین جرقه های حرکت علمی شیعه از زمان ایشان زده شد و با تلاش و مجاهدت امام صادق به اوج رسید. جنبش علمی امام ششم مرزهای شیعه را درنوردیده و به مذاهب گوناگون اسلامی رسیده بود. برخی از سران و ائمه مذاهب بزرگ اهل سنت از دانش آموختگان مکتب علمی ایشان بوده اند. بردباری و روحیه حقیقت جویانه و علمی امام به حدی بود که اندیشمندان دین ستیزی چون ابن ابی العوجاء را به تحسین وامی داشت. (۱۱) کار به جایی رسیده بود که گروه­های جدیدی از غالیان پیدا شدند که به بزرگ نمایی جایگاه امام صادق می­پرداختند و ایشان را تا مرز الوهیت بالا می بردند. (۱۲) در همین دوره بود که فرقه مشهور خطابیه هویدا شد و پیروانی برای خود دست و پا کرد. امام صادق که خطر حرکت های غالیان را به خوبی دریافته بودند، به مبارزه جدی برخاستند و هرگونه ارتباط خود با غلو کنندگان را نفی کردند. (۱۳) با این حال هنوز هم تأثیرات غالیان در فرهنگ دینی ما برجای مانده است. (۱۴) در همان دوره نیز غالیان موفق به ایجاد شکاف جدی شده و ضربات جبران ناپذیری بر فرهنگ شیعه وارد کردند. به حدی که ابوحنیفه از ائمه اهل سنت به پیروانش دستور داد که به سبب وجود غلو، حدیث معتبر غدیر را نقل نکنند. (۱۵) اما بی تردید نمی توان منکر شد که اگر تلاش عظیم فرهنگی امام صادق نبود، غلات به راحتی می توانستند اساس شیعه را منحرف کنند و بهانه خوبی به دست اکثریت بدهند تا به راحتی شیعیان را قلع و قمع کنند. امام صادق حتی آن گروه از شاگردان خود را مشی اعتدالی و مرزبندی بیشتری با غلات داشتند، بیشتر تأیید می­کردند. نمونه بارز این دسته از شاگردان، عبدالله بن ابی یعفور بود که ستایش های کم نظیری درباره وی از قول امام صادق به ما رسیده است. (۱۶) این صحابی نامدار امام صادق نفوذ مردمی فراوانی داشت (۱۷) و بعدها نیز گروهی شیعی به نام یعفوریّه پیدا شدند که به پیروی از وی در جهت اعتدال و میانه روی گام برداشتند. (۱۸)

 

اما به جز ابن ابی یعفور، شاگردان برجسته دیگری نیز در مکتب امام صادق پرورش یافتند که می توان هر یک از آنها را از دانشمندان برجسته اسلامی شمرد. زمانه ای که امام صادق در آن می زیست، بستر بسیار مناسبی برای رشد فرهنگی و علمی پدید آورده بود و معلوم هم نبود که پس از آن فرصت چنین مناسبی باز هم پیدا شود. در عمل هم چنین شد و فرصت طلایی عصر امام صادق هیچ گاه تکرار نشد. بنی عباس با وجود آنکه از بستگان نزدیک خاندان علی (ع) بودند، بیش از بنی امیه که دشمنان تاریخی بنی هاشم بودند، بر آنان سخت گرفتند. حتی کسی جرأت نمی کرد به خواستگاری دختران امام کاظم (ع) برود و حصرت فاطمه معصومه مجرد از دنیا رحلت کرد. امام جواد(ع) نیز در سن جوانی به شهادت رسید و دو امام دهم و یازدهم هم در منطقه نظامی سامرا تحت نظر قرار گرفتند و حتی نتوانستند همسری برگزینند و به رسم آن روزگار فرزندانشان از کنیزانشان متولد شدند. پس بی جهت نبود که امام صادق زمانه خود را غنیمت بشمرد و به حمایت های ادعایی دل خوش نکند. اوبه خوبی می دانست که در صورت همراهی با مبارزات مسلحانه عاید چندانی نصیب پیروانش نخواهد کرد. از سوی دیگر در آن روزگار پر بلوا که افکار و عقاید گوناگون از شرق و غرب به جامعه اسلامی هجوم آورده بود، بهترین راه حفظ شیعه، شدت بخشیدن به کار فرهنگی است. او از اشتغال ظالمین به ظالمین سود جست و در سال هایی که فرزندان ابوسفیان و مروان با فرزندان عباس در ستیز بودند، به باز تولید نظریات اعتقادی شیعه پرداخت و نگذاشت که پیروانش در برابر سیل آرا و عقاید رنگارنگ فقهی، فلسفی و کلامی دست خالی بمانند. تلاش این شخصیت بزرگ تاریخ اسلام که عارف و شاعر سنی مذهبی چون عطار نیشابوری او را «مقتدای مطلق» و «شیخ همه الاهیان» می نامید، (۱۹) در قرن  های بعدی ثمر داد و مانع از تشتت بیشتر شیعه و اضمحلال آن شد. شیعه که در آن زمان به شدت متشتت شده و به فرقه های گوناگون تقسیم شده بود، سال ها بعد به یکپارچگی نسبی رسید و پیروان امام صادق که به «شیعه جعفری» مشهور شده اند، (۲۰) اکنون اکثریت شیعه را تشکیل داده­اند. این در حالی است که در همان زمان به دلیل عدم همراهی امام صادق با مبارزات مسلحانه شیعیان، برخی تندروهای شیعه نیز ایشان را مورد آزار قرار می دادند. (۲۱)

 

شاگردان نامداری چون هشام بن حکم، جابر بن حیان، ابان بن تغلب، عبدالله بن ابی یعفور، معلی بن خنیس، ابوحمزه ثمالی، زراره بن اعین شیبانی، صفوان بن مهران جمّال اسدی، فضیل بن یسار، ابوبصیر مرادی، یونس بن ظبیان کوفی و ده ها شخصیت بزرگ و راوی معتبر که دستاورد سال­ها تلاش علمی بی نظیر امام صادق بودند و سخن گفتن از هر یک مجال وسیع تری می طلبد. شمار شاگردان جعفر بن محمد صادق(ع) را تا چهار هزار تن ذکر کرده اند. اگرچه به گفته مرحوم علامه دکتر سید جعفر شهیدی، مقصود از این چهار هزار نفر کسانی هستند که به تدریج و جداگانه از امام روایت شنیده و دانش اندوخته اند، نه اینکه این چهار هزار تن همه روزه در محضر او حاضر بوده اند. (۲۲) حتی اگر این تعداد را اغراق آمیز بدانیم، حداقل می­توان آن را نشانه ای از رونق جلسات علمی آن حضرت و استقبال گسترده مسلمانان از محضر ایشان دانست. شاید در تاریخ اسلام هم نتوان مورد مشابهی یافت که تا این اندازه تأثیرگذار و پرافتخار باشد. از همین رو بود که با استقرار و ثبات حکومت عباسی، منصور دوانیقی خلیفه دوم این سلسله تصمیم به برخورد جدی با پسر عمش امام صادق گرفت و پس از تضییقات فراوان، قصد جان او را کرد. اگرچه در بسیاری از منابع شیعه وسنی اشاره ای به شهادت امام صادق نشده است، (۲۳) اما مرحوم شهیدی معتقد است که به احتمال زیاد منصور عباسی اقدام به مسموم کردن پیشوای بزرگ شیعه کرده و ایشان را از سر راه برداشته است. (۲۴)

 

امام صادق (ع) ثابت کرد که تنها راه مبارزه با ظلم، مبارزه مسلحانه و کسب قدرت سیاسی نیست. مهم تر از همه اینها اصلاح فرهنگ عمومی و اغنای علمی جامعه است که اثر ماندگارتر و پایدارتری دارد. این پیشوای پارسا و دانا در اواخر قرن اول هجری زاده شد و در میانه قرن دوم در ۶۵ سالگی چشم از جهان فرو بست. بیش از دیگر ائمه شیعه زیست و بیش از همه آنها نیز اجازه سخن گفتن یافت. تجربه ماندگار وی باعث هراس زمامداران شد و پس از او هیچ امامی اجازه چنین اقداماتی نیافت. بنی عباس که با شعارهای شیعه پسند روی کار آمده بود، سهمگین ترین ضربات را به شیعه وارد کرد و همین می تواند نشانه هوشمندی سیاسی امام صادق باشد که نه خود حاضر به تأیید شورش عباسیان شد و نه شیعیان را مجاز به تأیید آنها دانست.

 

———————–

۱-       کافی ۸ : ۳۳۱

۲-    کسروی در شیعه گری، تا جایی افراط کرده که امام صادق را به انحراف اسلام  از مسیر نخستین متهم نموده است.

۳-       کافی ۱ : ۳۰۷، مناقب ابن شهرآشوب ۳ : ۳۶۲

۴-       ملل و نحل شهرستانی ۱ : ۱۷۹

۵-       رجال نجاشی، ص ۱۳۰

۶-       تاریخ طبری ۷ : ۶۰۳ ، عیون اخبار الرضا ۱ : ۳۱۰

۷-       ملل و نحل شهرستانی ۱ : ۲۷۲

۸-       کافی ۲ : ۲۴۲

۹-       غیبت شیخ طوسی، ص ۲۶۳

۱۰-   همان

۱۱-   منتهی الآمال ۲ : ۱۲۵

۱۲-    فرق الشیعه، صص۵۷ و ۵۹ ، المقالات و الفرق ، صص ۵۱ -۵۵

۱۳-    مستدرک الوسائل ۱۲ : ۳۱۵

۱۴-   برای بررسی بیشتر پدیده غلات به کتاب غلو نوشته مرحوم آیت الله نعمت الله صالحی نجف آبادی مراجعه شود.

۱۵-    أمالی شیخ مفید، ص۲۷

۱۶-   رجال کشی،ص۲۴۷ و ۲۴۹، مناقب ابن شهر آشوب ۳: ۳۵۴

۱۷-   مدرسی طباطبایی، مکتب در فرایند تکامل، صص ۷۶ و ۷۷

۱۸-   فرق الشیعه، ص۶۵

۱۹-   دکتر محمد استعلامی، گزیده تذکره الاولیاء، ص۱۲

۲۰-   کافی ۲ :۷۷ ، قرب الاسناد، ص ۲۷۶

۲۱-    کافی ۱ : ۳۶۳ ، غیبت شیخ طوسی، ص ۱۱۹

۲۲-    سید جعفر شهیدی، زندگانی امام صادق(ع)، ص۶۵

۲۳-    همان، ص۸۵

۲۴-   همان

منبع: وبلاگ تورجان

اگر بخواهیم از نگاهی غیر شیعی درباره جایگاه امام جعفر صادق (ع) سخن بگوییم، بی هیچ تردیدی باید ایشان را شخصیتی درخشان و هوشمند بدانیم که توانست اقلیّت کم قدرتی را در برابر سیستم خودکامه و بی رحم بنی امیه و بنی عباس حفظ کرده و جاودانه کند.علی اشرف فتحی