استاد دانشگاه ادیان: هوش مذهبی، آیین‌های محرم را با جامعه کرونازده متناسب‌سازی می‌کند
استاد دانشگاه ادیان و مذاهب درباره تأثیر همه‌گیری کرونا بر تعلیق آیین‌ها و مناسک مذهبی گفت: کرونا اگرچه مناسک مذهبی و دسته‌جمعی را تحت شعاع قرار داد و صورت سنتی‌شان را که حضور دورهم در اماکن مذهبی بود تعطیل کرد، اما صورت‌های دیگری از این مناسک مذهبی پیدا شد و از طریق فضاهای مجازی شکل گرفت و به گمان من بینش دین‌داری عمیق‌تر شد و به مردم و جوامع کمک کرد که همچنان به یاد خدا باشند.
کرونا در زمانی کوتاه موجب تحولات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی متعددی شد؛ مهم‌ترین نمود آن در تعطیلی هر آیین و فعالیتی بود که به شکل جمعی برگزار می‌شد. مناسک مذهبی و آیین‌های دینی و ملی بسیاری در ایران و سراسر جهان به حالت تعلیق درآمدند؛ از زیارت و حضور در مساجد و برپایی مراسم اعتکاف تا آیین‌های نوروزی و مرگ و ازدواج. «مهراب صادق‌نیا» جامعه‌شناس فرهنگ، عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب و همچنین عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی به این سؤال پاسخ می‌دهد که تأثیر کرونا بر آئین‌ها و مناسک دینی و مذهبی چه بوده و آیا ایست موقت برپایی این مناسک بر دین‌داری هم مؤثر بوده است یا خیر؟
مهراب صادق‌نیا با اشاره به اینکه «از نگاه انسان‌شناسان دین، مناسک مذهبی حیث عینیت یافته باورداشت‌های مذهبی هستند» گفت: از این نظر، مذهب یا دین معمولاً به دو بخش «باورداشت‌ها» و «مناسک» تقسیم می‌شود و البته بخش سومی هم به نام «بینش مذهبی» هست. بین این بخش‌ها یک نوع برهم کنش و تاثیرگذاری متقابل وجود دارد. و عقیده بر این است که بخش مناسک معمولاً حیث عینیت‌یافته باورداشت‌های مذهبی است؛ یعنی جوامع چون عقیده‌ای مذهبی یا عقیده‌ای درباره خدا دارند، این عقیده خود را در قالب یک آئین و مناسک نشان می‌دهند.
استاد دانشگاه ادیان و مذاهب تصریح کرد: ادیان همواره تاکید کرده‌اند که بُعد باورداشت‌ها و عقاید اهمیت اولی و بیشتری نسبت به بُعد مناسک دارد و اگر گاهی خطری جان انسان‌ها را تهدید کرده معمولاً آن بخش مناسک تغییر کرده‌اند.
صادق‌نیا با اشاره به اینکه اساساً بخش مناسک تا اندازه زیادی خصلت فرهنگی دارد، خاطرنشان کرد: یعنی بسته به وضعیت جامعه و فرهنگ شکل می‌گیرد و از جامعه‌ای تا جامعه دیگر ممکن است تغییر کند. مثلاً مناسک شیعی در جامعه ایران لزوماً با مناسک جامعه شیعیان لبنان یا مناسک مذهبی در عراق یکسان نیست.
او ادامه داد: در ایام کرونا که گردهمایی آدم‌ها کنار هم، یک تهدید جانی به حساب می‌آمد و می‌آید، طبیعی است که بُعد مناسکی دین تحت تأثیر قرار بگیرد؛ گردهمایی‌ها کم شود، اماکن مقدس و مذهبی بسته شود و شعائر مذهبی که به‌صورت دسته‌جمعی اجرا می‌شد دیگر به کیفیت سابق اجرا نشود. اما نمی‌توانیم این موضوع را این‌گونه تعبیر کنیم که «کرونا باعث شده دین افول پیدا کرده است».
این جامعه‌شناس فرهنگ تصریح کرد: مناسک، خودشان را در قالبی دیگر دوباره بازسازی کردند و برای همین در ماه‌های اخیر دیدیم که فضای مجازی پر شده بود از مناسک دسته‌جمعی که به شکل آنلاین اجرا می‌شد. مثلاً دعای کمیل، مراسم شب‌های احیا، جلسات سخنرانی مذهبی و… همه از طریق فضای مجازی و رسانه‌های اینترنتی برگزار شدند. یا حتی مراسم ختم اموات به دلیل اینکه امکان حضور مردم در مراسم تشییع نبود، از طریق همین فضای مجازی برپا می‌شد.
صادق‌نیا یادآور شد: نمی‌توان گفت چون مناسک مذهبی تعطیل شده پس دین‌داری هم کمرنگ شده است؛ نه. چون بُعد دیگر دین‌داری یعنی بینش و باورداشت مذهبی نه تنها در ایام شیوع کرونا کم نشده بلکه چنین به‌نظر می‌رسید که بیشتر هم شده است. یعنی در شرایط کرونا، انسان‌ها به این نتیجه رسیده بودند که چقدر در مبارزه با این ویروس، ضعیف و ناتوان هستند و علمی که به آن مغرور شده بودند تا چه اندازه برای مبارزه با این ویروس، ناکافی است. به همین دلیل همه سعی می‌کردند، دعا کنند؛ از مرجع تقلید شیعه تا خاخام یهودی و رئیس‌جمهور یک حکومت سکولار همه سعی کردند از خدا و امر قدسی برای مبارزه با کرونا کمک بگیرند.
عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب با تاکید بر اینکه «بُعد دیگر دین‌داری یعنی بینش دینی یا باورداشت مذهبی، نه تنها تحت تأثیر منفی کرونا قرار نگرفت بلکه تقویت هم شد» گفت: پس نمی‌توان گفت که کرونا باعث شد دین به حاشیه برود. در بُعد مناسکی هم که در ظاهر به نظر می‌رسید تعطیل شده، چون امکان حضور حقیقی وجود نداشت اما کسی در اینکه زیارت یک نهاد شیعی است یا اینکه گردهمایی‌هایی مانند نماز جمعه، شب قدر و مانند آنها جزو مناسک مذهبی است تردیدی نکرده بود، فقط امکان اجرای آنها نبود که آن‌هم به دلیل تعالیمی است که در دین اسلام وجود دارد.
صادق‌نیا تشریح کرد: دین اسلام می‌گوید شما حتی اگر بخواهید نماز بخوانید و تکبیره‌الاحرام ببندید ولی یادتان می‌آید که وعده‌ای به یک انسان داده‌اید و او الان منتظر شماست، تکبیره‌الاحرام خود را بشکنید و سراغ او بروید. آنقدر که حرمت انسان در اسلام زیاد است. امام باقر (ع) می‌فرماید «ای کعبه حق تو چقدر بزرگ است، ولی حق مؤمن از تو بزرگ‌تر است» این تعبیری است که در اسلام داریم و بنابراین تعطیلی مناسک در ایام کرونا به دلیل حفظ جان انسان‌هاست.
او خاطرنشان کرد: ضمن اینکه کرونا به ما یاد داد که دین‌داری لزوماً به معنای شرکت در مناسک نیست. وقتی در جامعه‌ای مناسک مذهبی پررنگ شوند، برخی از دین‌داران ممکن است گمان کنند که معنای دین‌داری یعنی حضور در همین مناسک، یعنی رفتن به زیارت، یعنی شرکت در مراسم جمعی شب قدر و احیا و مانند آن. ولی کرونا به ما یاد داد که ما می‌توانیم بدون شرکت در مراسم مذهبی هم دین خودمان را حفظ کنیم.
صادق نیا با ذکر مثالی ادامه داد: مانند کسی که سوار یک بالون شده و می‌خواهد ارتفاع بگیرد اما حس می‌کند سنگین است و باید وسایلی را که گمان می‌کند اضافه است بیرون بیاندازد تا بالون اوج بگیرد. کرونا به ما یاد که بسیاری از چیزهایی که با خود حمل می‌کنیم ضروریات زندگی دینی ما نیست و اگر آنها را کنار بگذاریم، باز هم جوهر دین‌داری ما سر جای خودش باقی است.
صادق‌نیا با بیان اینکه «کرونا به ما نشان داد که مناسک مذهبی مهم است اما در شرایطی که زندگی طبیعی داریم.» گفت: اگر زندگی طبیعی نباشد، ما بدون مناسک مذهبی هم می‌توانیم همچنان دیندار باشیم و جوهره دین‌داری که ارتباط با امر قدسی و خداست را همچنان حفظ کنیم.
او با جمع‌بندی این مساله گفت: کرونا اگرچه مناسک مذهبی و دسته‌جمعی را تحت شعاع قرار داد و صورت سنتی‌شان را که حضور دورهم در اماکن مذهبی بود تعطیل کرد، اما صورت‌های دیگری از این مناسک مذهبی پیدا شد و از طریق فضاهای مجازی شکل گرفت و به گمان من بینش دین‌داری عمیق‌تر شد و به مردم و جوامع کمک کرد که همچنان به یاد خدا باشند و به دانش تجربی‌شان مغرور نشوند.
هوش مذهبی این امکان را می‌دهد که عزاداری‌های محرم را با شرایط جدید جامعه متناسب‌سازی کنیم
صادق‌نیا همچنین در پاسخ به این سؤال که «با توجه به اینکه عزاداری ایام محرم و صفر به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مناسک مذهبی شیعی، پیش‌روست؛ پیش‌بینی شما این است که تغییر صورت مناسک و تغییر شکل برگزاری‌شان، در عزاداری دهه اول محرم و پیاده‌روی اربعین هم ادامه می‌یابد؟» گفت: انسان‌ها چیزی دارند به نام هوش فرهنگی، اجتماعی یا هوش مذهبی. این هوش مذهبی به ما یاد می‌دهد که چطور در شرایط مختلف، دین‌داری خودمان را محقق کنیم.
این جامعه‌شناس فرهنگ تصریح کرد: مراسم مذهبی محرم قرن‌هاست که در جوامع شیعی اجرا می‌شود و مطمئن باشید که جوامع در طول این قرن‌ها همواره حالِ واحدی نداشته‌اند. در ایام محرم بارها سیل و زلزله و قحطی و جنگ آمده، سوگواری‌های دیگری پیش‌آمده یا با ایام جشن تلاقی کرده است، اما این آئین‌ها همچنان بعد از قرن‌ها پابرجا هستند.
او ادامه داد: این مساله نشان می‌دهد که هوش مذهبی و فرهنگی ایرانی‌ها و شیعیان سعی کرده مناسک را با وضعیتی که جامعه در آن قرار دارد، متناسب‌سازی کند. این هوش مذهبی و فرهنگی دوباره به جامعه شیعه این امکان را می‌دهد که امسال هم آئین‌های باشکوه عاشورا و محرم که همواره در طول تاریخ به‌طور دسته‌جمعی برگزار می‌شده، دوباره برپا شود اما با شرایط جدیدی که این روزگار اقتضا می‌کند.
صادق‌نیا خاطرنشان کرد: بنابراین معتقدم این مناسک تعطیل نمی‌شوند اما هوش مذهبی جامعه به ما کمک می‌کند که شکل دیگری برای برگزاری آن بیابیم. حتی اگر کسی در آن مداخله نکند هم شما خواهید دید که چگونه این مناسک و احتمالاً با سبک و سیاق دیگری، برگزار خواهد شد.
