نگاهی به دیپلماسی عمومی ترکیه
اینکه امروزه ترکیه برای رسیدن به جایگاه عثمانی دیروز فعالیت‌های گسترده فرهنگی آغاز نموده است، فرضیه مشترکی در بین بسیاری از علاقه‌مندان به مباحث جهان اسلام است. فعالیت‌هایی که در عرصه بین‌الملل تحت عنوان دیپلماسی عمومی از آن یاد می‌شود. از زمانی که نظریه جنگ نرم مطرح شد، دیپلماسی عمومی مهم‌ترین ابزار این جنگ در دست کشورهای مختلف بوده است.
اما ترکیه چگونه از این ابزار بهره برده است؟ این سؤالی است که با آقای سید علی قائم‌مقامی، کارشناس مسائل ترکیه، مطرح نمودیم. کسی که بواسطه یک دهه زیست‌فرهنگی در ترکیه در کسوتهای مختلف فرهنگی ازجمله دانشجویی، مترجمی و فعالیت در سفارت و کنسولگری به‌ویژه در بخش دیپلماسی عمومی از چندوچون این بخش در ترکیه آگاه است. ایشان با ترجمه 30 جلد کتاب و رساله به ترکی استانبولی یکی از فعالین عرصه دیپلماسی فرهنگی بین دو کشور ایران و ترکیه بوده است.
لطفاً برای شروع نمایی کلی از دیپلماسی عمومی ترکیه ارائه بفرمایید؟
ترکیه حدود 240 مرکز رسمی دیپلماتیک ازجمله سفارت‌خانه، کنسولگری و مراکز فرهنگی در نقاط مختلف دنیا دارد. علاوه بر آن مراکزی زیر نظر آموزش ملی یا همان وزارت آموزش‌وپرورش، وزارت تجارت و بازرگانی و نیز وزارت فرهنگ و توریسم ترکیه در سراسر دنیا ایجادشده است که در کنار دیپلماسی رسمی و وزارت خارجه، به‌نوعی دیپلماسی عمومی ترکیه را تشکیل داده است. وزارت خارجه که مشخص است و مثل همه‌جا در چارچوب کنوانسیون وین فعالیت می‌کند. ارتباطات ارتش با سایر کشورها هم در چارچوب ناتو تعریف می‌شود که هم دیپلماسی نظامی است و هم نوعی دیپلماسی عمومی در قالب فعالیت‌های نظامی برای خود ایجاد کرده است همچون آموزش ارتش عراق و افغانستان هم ازلحاظ نظامی و امنیتی آموزش داده می‌شوند و هم نوعی آموزش فرهنگی در قالب آشنایی با فضای فرهنگی ترکیه به آنها داده می‌شود. درمجموع در بخش عمومی ترکیه فعالیت‌های منحصربه‌فرد و گسترده‌ای برای خود تعریف و در آن فعالیت می‌کند.
اگر ممکن است ابتدا عنوان این فعالیت‌ها را بفرمایید تا در ادامه مفصل‌تر به هرکدام بپردازیم؟
توریسم؛ انجمن‌های دانشگاهیان؛ گروه وقف معارف ترکیه و موسسه یونس امره؛ این موسسه بنیادی دولتی که در 2007 به‌منظور معرفی زبان، تاریخ، فرهنگ و هنر ترکیه و ارائه اطلاعات و مستندات برای افراد علاقه‌مند خارج از ترکیه تأسیس‌شده و الان 58 مرکز در کشورهای مختلف جهان ازجمله تهران دارد. یونس امره شاعر متصوفه علوی در قرن 13 با گرایشات صلح و انسان‌دوستی بوده و ترکیه هم با استفاده از نام و شهرت این شخصیت فعالیت‌هایی در این حیطه در سطح دنیا برای خود تعریف کرده است. ترکیه شورای عالی جهان ترک را نیز تشکیل داده است. و همچنین آژانس همکاری و هماهنگی ترک یا همان تیکا هم از دیگر بخش‌های فعال در عرصه دیپلماسی عمومی ترکیه است.
مورد آخر که فرمودید ظاهراً فقط مربوط به ترکیه نیست؟
بله ترکیه ریاست «آژانس همکاری و هماهنگی ترک TİKA» را به عهده دارد. این بخش وابسته به وزارت فرهنگ و توریسم ترکیه است که سال 1991 برای کمک به روند تحکیم استقلال و گسترش همکاری فرهنگی – علمی و نیز گسترش روابط دوجانبه و منطقه‌ای کشورهای ترک‌زبان و هم‌نژاد ترکیه ازجمله قزاقستان، ترکمنستان، ازبکستان و جمهوری آذربایجان تأسیس شد. درواقع ترکیه بر این باور است که کشورهای ترک‌زبان آسیای میانه یک ملت در قالب چند دولت‌اند. تیکا از سال 2000 فعالیت خود را در سایر کشورهای جهان هم گسترش داد به‌طوری‌که در حال حاضر در 150 کشور فعالیت دارد. فقط در سال 2017 کمک‌های بشردوستانه تیکا به سایر کشورها بالغ‌بر هشت میلیارد و 120 میلیون دلار بوده است.
آیا مدارس مشهور فتح‌الله گولن را هم می‌توان جزء دیپلماسی عمومی ترکیه در نظر گرفت؟
هم بله و هم خیر. فتح‌الله گولن در بیش از 160 کشور مدرسه تأسیس کرد و حتی در برخی مناطق همچون کردستان عراق دانشگاه برپا نمود. در کشورهایی آفریقایی، آسیای میانه و قفقاز، آمریکای لاتین و ایالات‌متحده امریکا، درمجموع بیش از 1000 آموزشگاه تأسیس نموده است. فتح‌الله گولن فقط در امریکا بیش از 200 آموزشگاه تأسیس کرد که به مدارس چارتی مشهور است. در این مدارس هم‌زبان ترکی آموزش داده می‌شود و هم‌زبان انگلیسی؛ البته واقع امر این است که یک شبکه کامل جاسوسی – اطلاعاتی تحت پوشش این مدارس شکل‌گرفته است. اگرچه علوم تجربی آموزش داده می‌شد و دبیران از ترکیه اعزام می‌شدند. قبل از روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه به رهبری اردوغان، فتح‌الله گولن فعالیت‌های آموزشی خود را آغاز کرده بود و تحت حمایت سازمان سیا و پنتاگون برای نفوذ در کشورهای مختلف قرار گرفته بود.
آیا برای این ادعا اسناد و مدارکی هم وجود دارد یا اینکه یکی از فرضیات مطرح پیرامون مدارس آموزشی گولن است؟
بله علاوه بر مدارک موجود بزرگ‌ترین سند خود گولن است که در حال حاضر در امریکا و تحت حمایت اف بی آی و سیا قرار دارد. حتی دولت فعلی ترکیه یعنی اردوغان هم بارها اعلام کرده است که امریکا متحد استراتژیک ماست اما سایر کشورها متحد تاکتیکی‌اند!
پس گولن به‌نوعی دست راست امریکا در ترکیه و از طرفی بازوی اصلی دیپلماسی عمومی ترکیه در جهان بوده است؟
فتح‌الله گولن یکی از اعضاء اصلی «کمیته مبارزه با کمونیسم» وابسته به سازمان سیا آمریکا در دهه 1960 میلادی بود. در اواخر دهه 90 میلادی ارتش و سازمان اطلاعاتی ترکیه بعد از کودتای پست‌مدرن 28 فوریه 1997 میلادی پرونده امنیتی را علیه گولن تدوین کرد. سیا و اف بی آی در ماه مارس 1999 میلادی گولن را به آمریکا منتقل کردند. گولن از آن تاریخ تاکنون در روستای سالوسبرگ ایالت پنسیوانیا در مزرعه‌ای به مساحت 40 هزار متر مربع تحت حفاظت شدید امنیتی نگه‌داری می‌شود. گولن و همفکرانش ارتباط نزدیکی و همکاری نزدیکی با لابی‌های یهودی و صهیونیستی نظیر «اتحادیه ضد افترا و نفرت پراکنی علیه یهود» دارد. با تبلیغ عقایدی چون مدارا و تسامح بین ادیان «موسسه جزایر صلح» متشکل از لابی‌های صهیونیستی، کلیسای کاتولیک و پروتستان و بودایی را تشکیل داد. گولن در بدو ورود به امریکا یعنی در سال 1999 رومی فرم (مولانا جلال‌الدین رومی)، «مرکز دیالوگ بین ادیان و فرهنگ‌ها» را ایجاد کرد. رومی فرم در ایالات مختلف آمریکا شعباتی دارد.
به‌این‌ترتیب فعالیت‌های گولن رفته‌رفته شکل جنبش به خود گرفت که گستره وسیعی از تأسیس مدارس و دانشگاه‌ها تا موسسه‌های حرفه‌ای و کاری، انجمن‌های صاحبان سرمایه و کارفرمایان، صاحبان صنایع و بانکداری و حتی تأسیس شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی را تشکیل می‌داد. البته بعد از قضیه کودتا شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی گروه گولن در ترکیه ممنوع شد.
در رابطه با مسائل جهان اسلام گولن انقلاب اسلامی ایران را انحراف از اسلام و تشیع را منحرف و تفرقه‌افکن در جهان اسلام می‌داند. مخالف شدید حماس و جهاد اسلامی فلسطین است. جنبش گولن بیشتر در امر آموزش فعال است. در سال ۲۰۰۹ مجله معروف نیوزویک گزارش داد که این جنبش در نقاط مختلف دنیا بیش از دو میلیون دانش‌آموز را تربیت‌کرده که بسیاری از آنها از بورس کامل تحصیلی از سوی بنیاد گولن برخوردار بودند. گولن حتی بعد از طرد شدن از ترکیه هم در راستای اعتلای فرهنگ و زبان ترکی فعال بوده است. و سال گذشته در نیویورک آمریکا فستیوال بین‌المللی زبان و فرهنگ ترکیه را برگزار کرد و تعدادی از اعضاء کنگره آمریکا هم در این فستیوال شرکت کردند.
چگونه مسیر گولن و اردوغان از هم جداشده و مدارس به دست دولت ترکیه افتاد؟
درواقع از دهه 90 میلادی یعنی سالها پیش از روی کار آمدن اردوغان، اردوغان و گولن روابط نزدیکی داشتند. اردوغان هنگامی‌که شهردار استانبول بود، مورد تعریف و تمجید فتح‌الله گولن قرار گرفت. هنگامی‌که حزب عدالت و توسعه به رهبری رجب طیب اردوغان در انتخابات سال 2002 میلادی پیروز شد، اردوغان و گولن متحد بودند و این اتحاد تا سال 2013 ادامه داشت.
اردوغان در دوران حکومت خود نیز از عمده فعالیت‌های آموزشی گولن در بیش از 160 کشور جهان ترکیه حمایت می‌کرد. حتی در مراسم بین‌المللی «المپیک‌های بین‌المللی زبان ترکی» که از طرف گولن در ترکیه برگزار می‌شد همیشه خود اردوغان یا نمایندگانی از طرف دولت شرکت می‌کردند. رجب طیب اردوغان و گولن از 2013 میلادی به بعد راه خود را از همدیگر جدا کردند. اردوغان مدعی شده که فتح‌الله گولن وی را فریب داده است. این جدایی در 15 ژوئیه 2016 میلادی به خصومت شدید کشید و کودتای خونین و ناکام از سوی گولن علیه اردوغان صورت گرفت. از دل این تضاد «بنیاد وقف معارف» زاده شد.
«بنیاد وقف معارف» وابسته به وزارت آموزش ترکیه در اکثر کشورها مدیریت آموزشگاه‌ها و مدارس گولن را در اختیار گرفته است. دولت ترکیه به‌نوعی کشورهای مختلف (حدود 70 کشور) را تحت‌فشار قرارداد تا آنها را زیرمجموعه دولت ترکیه به‌حساب آورند و نه مجموعه‌های خصوصی تحت نظر گولن! درنتیجه به همان کارکردها و اهداف گولن بارنگ و بوی دولتی ادامه می‌دهد. هدفی که برای مجموعه معارف از سوی ترکیه اعلام‌شده است، توسعه آموزش علوم، عرفان و صلح در جهان است.
با توجه به توضیحات اخیر شما در رابطه بانفوذ بالای امریکا و سیا بر فعالین سیاسی – فرهنگی ترکیه ظاهراً باید زاویه دید خود را به موضوع فعالیت‌های فرهنگی و جهان اسلامی ترکیه تغییر دهیم! اما بااین‌حال به نظر می‌رسد محبوبیت ترکیه بخصوص در جهان اسلام در حال افزایش است. به نظر شما چرا؟
ببینید در اینجا ناگزیریم این فعالیت‌ها را دودسته کنیم. گروه فتح‌الله گولن تحت هر عنوانی که فعالیت می‌کند یا می‌کرده از نوع امریکایی است. او حتی پیشنهاد کرده بود که در شهرهای مختلف ایران در ازجمله اصفهان هم مدارس تأسیس شود و تا مرز تأسیس دانشگاه هم پیش رفته بود. اما ایران پیشنهاد گروه گولن را رد کرده بود.
گولن در روسیه، کردستان عراق، کشورهای مسلمان و ترک‌زبان آسیای میانه، جمهوری آذربایجان، افغانستان و پاکستان نیز مدارسی تأسیس کرده بود. اما روسیه اعلام کرد که همه افراد این مدارس جاسوسان سیا بوده‌اند. یعنی در کنار دبیران ترکیه برخی افراد آموزش‌دیده انگلیس و امریکا نیز تحت عنوان دبیر در این شبکه‌ها فعالیت می‌کرده‌اند. درنتیجه روسیه مدارس گولن را منحل کرد. اردوغان هم تا 2013 از همه فعالیت‌های آموزشی گروه گولن در داخل ترکیه و کشورهای دیگر حمایت می‌کرد.
اما در حال حاضر می‌توان مهم‌ترین فعالیت‌های ترکیه در حیطه جهان اسلامی را در مواردی که پیشتر عرض کردم، مثل توریسم و معارف و … جستجو کرد. برگزاری چندین کنفرانس علمای اهل سنت جهان اسلام، برای افزایش نفوذ دینی سنی گرای خود در بین مسلمانان نیز ازجمله مهم‌ترین این فعالیت‌ها بوده است. که در دوران حکومت اسلام‌گرای اردوغان صورت گرفته است.
در کنار بخش معارف دولت ترکیه در بخش دانشگاهی هم‌روندی صعودی در جذب دانشجویان خارجی در پیش گرفت به‌طوری‌که 40 هزار دانشجوی خارجی در سال 2015 را در طول 4 سال تا حدود 4 برابر افزایش داد و در سال 2019 بیش از 150 هزار دانشجوی خارجی را وارد دانشگاه‌های ترکیه نمود. مسلماً زمانی که این دانشجویان به کشورهای خود بازگردند به‌نوعی سفیر ترکیه در آن کشور خواهند بود. به‌هرحال فرقی نمی‌کند این بخش در دست گولن باشد که دشمن دولت فعلی ترکیه است و یا زیر نظر دولت قرار گرفته باشد، مهم این است که درهرصورت عمدتاً در راستای اهداف ترکیه و محبوبیت ملت ترکیه به کار گرفته می‌شود.
آیا بحث تشکل‌های دانشگاهیان متفاوت از جذب دانشجو تعریف‌شده است؟
تشکل‌های دانشگاهیان با دانشگاه‌های سایر کشورها هستند که علاوه بر بحث تبادل دانشجو با سایر کشورها تبادل علمی – فرهنگی و حتی تبادل اساتید را هم در برنامه خود گنجانده‌اند. البته اولویت این تبادلات با کشورهای اروپایی و امریکا صورت می‌گیرد. اگرچه با ایران و آموزش‌وپرورش و آموزش عالی ایران نیز قراردادهایی را در این زمینه دارد.
چقدر این نوع فعالیت‌ها بخصوص آموزشی فرهنگی از طرف علمای اهل سنت سایر کشورها مورد اقبال و توجه بوده است؟
در بحث کنفرانس «علمای اهل سنت» استقبال خوبی شد. یعنی هر بار بیش از 300 تا 400 نفر از علمای فرقه‌های مختلف اهل سنت جهان اسلام (حتی سلفی و وهابیت) و نیز علمای اهل سنت کشورمان نیز در این کنفرانس شرکت می‌کردند. اما در بخش آموزش چندان نمی‌توان نظر روشنی داد.
ازجمله مواردی که اشاره کردید بحث توریسم بود، ترکیه از این ظرفیت چگونه در دیپلماسی عمومی خود استفاده کرده است؟
گسترش توریسم درواقع یکی از روش‌های شناخت و شناساندن بیشتر یک کشور است. در سال 2019 بیش از 42 میلیون توریست داخلی در ترکیه به گردشگری پرداخته‌اند و 39 میلیون توریست خارجی به ترکیه سفرکرده‌اند. از بین خارجی‌ها روسیه، آلمان، انگلیس، اکراین و لهستان پنج کشوری بوده‌اند که بیشترین بازدید را از ترکیه داشته‌اند. می‌بینید که نام هیچ کشور اسلامی در بین این پنج کشور اول قرار ندارد و بنابراین می‌توانیم این ادعا را داشته باشیم که فعالیت‌های ترکیه در این زمینه صرف توجه به جهان اسلام نبوده است.
با نگاهی به آمار 2002 که توریسم خارجی ترکیه 12 میلیون نفر بوده است متوجه می‌شویم که ترکیه به‌شدت در این زمینه برنامه‌ریزی کرده و زیرساخت‌های خود را آماده کرده است؛ وگرنه صرفاً افزایش سفرهای دنیا نمی‌توانست آمار ترکیه در زمینه توریزم خارجی را بیش از سه برابر افزایش دهد. ترکیه علاوه بر احداث و گسترش زیرساخت‌ها، به معرفی آثار تاریخی، فرهنگی خود پرداخته است. ترکیه در بیش از 35 رشته توریسم و گردشگری سرمایه‌گذاری کرده است و تعداد زیادی نیروی انسانی متخصص را در بخش صنعت توریسم در سطح دانشگاهی آموزش داده و بکار گرفته است.
کمک‌های انسان دوستانه ترکیه چه فرایندی دارد و چگونه در خدمت دیپلماسی عمومی ترکیه قرار گرفته است؟
به‌نوعی همه فعالیت‌های ترکیه با ظاهری انسان دوستانه ارائه می‌شود. یعنی اگر شما دقت کنید ترکیه در بخش معارف، پذیرش دانشجو، سازمان تیکا و انستیتو یونس امره همواره نوعی از فعالیت‌های انسان دوستانه را تعریف کرده است. مثلاً در طول بحران کرونا ترکیه به بیش از 110 کشور کمک بهداشتی- پزشکی ارسال کرده است!
در رابطه با تبادل فرهنگی بین ایران و ترکیه فکر می‌کنید الان در چه نقطه‌ای قرار داریم؟
به‌جز بحث دانشگاهیان که عرض کردم ایران درباره شخصیت‌هایی مثل دکتر علی شریعتی و شهید مطهری توانسته نظر بخش فرهنگی ترکیه را جلب کند و کتاب‌های این دو بزرگوار بارها ترجمه و در دسترس جامعه ترکیه قرار گرفته است. اما شاید بزرگ‌ترین مشکل در نوع ترجمه‌های بوده است. یعنی من خودم چندین مورد از ترجمه‌های کتاب‌های شهید مطهری به زبان ترکی استانبولی بررسی و ارزیابی کرده‌ام که حقیقتاً نتوانسته است آن مفاهیم عمیق موجود در آثار شهید مطهری را انتقال دهد. یعنی ایران برای ورود به این عرصه در بخش ترجمه باید از افراد خبره استفاده کند.
مساله بعدی تأثیر مسائل سیاسی بر مسائل فرهنگی بوده است. یعنی بعد از جریان سوریه از میزان اقبال به ایران و فرهنگ ایرانی در ترکیه کاسته شد. در کل ترکیه در این زمینه برنامه منسجمی را در پیش‌گرفته است از طرفی به دلیل اینکه چندان تحت‌فشار بین‌المللی قرار ندارد در کشورهای مختلف حتی از فعالیت‌های نظامی خود هم استفاده فرهنگی می‌کند. که نمونه‌های آن را در افغانستان، سومالی، آلبانی، بالکان، کوزوو، جیبوتی و حتی قطر می‌توانید ببینید.
