ادوارد براون؛ تاریخ‌نگاری ایران دوست با آثاری ماندگار در ادبیات فارسی
ادوارد براون خاورشناس و ایرانشناس پرآوازه انگلیسی به شمار می‌رود که نقش بسزایی در تحقیق و درک فرهنگ و تاریخ سیاسی معاصر ایران و در شناساندن غرب و شرق به یکدیگر ایفا کرد. او با خلق آثاری ماندگاری مانند تاریخ ادبیات ایران و انقلاب مشروطیت به شهرت رسید و مورد تمجید و تحسین همگان قرار گرفت.
ادوارد گرانویل براون یکی از مشهورترین خاورشناسانی است که در ایران به شهرت رسید. او در هفتم فوریه ۱۸۶۲ میلادی در گلاسترشر شهری در جنوب انگلیس دیده به جهان گشود. وی تحصیلات دانشگاهی خود را در دانشگاه ایتن آغاز کرد و علی‌رغم میل پدرش که علاقه‌مند بود، فرزندش مهندسی نام آور شود به پزشکی علاقه نشان داد و در ۱۸۷۹ میلادی در دانشگاه «کمبریج» به تحصیل این رشته پرداخت اما در کنار آموزش طبابت، وقت خود را به مطالعه کتاب‌های فارسی و گفت و گو با دوستان ایرانی خود می‌گذرانید. یکی از ایرانیان مشهوری که براون با او آشنا شد، درویشی به نام حاجی پیرزاده بود. درباره چگونگی این آشنایی در سفرنامه پیرزاده این طور آمده است: «حاجی پیرزاده در سفر دوم فرنگ (۱۸۸۵ میلادی) با ادوارد براون که در آن ایام تازه آموختن زبان فارسی را شروع کرده بود، آشنا می‌شود. کار این آشنایی به دوستی می‌کشد. آن چنان که براون از حاجی پیرزاده لقب «مظهرعلی» را اخذ می‌کند.» این آشنایی باعث شد که براون از ایران شناخت بیشتری پیدا کند و خود را برای سفر به این کشور آماده کند. براون قبل از سفر به ایران از وزارت امور خارجه کشور خود خواست تا او را به ایران بفرستند، چنانچه می‌گوید: «نظر به اینکه السنه فارسی و عربی و ترکی را می‌دانستم به مقامات رسمی مراجعه نمودم و از آنها درخواست کردم که مرا به عضویت امور خارجه بپذیرند و با سمت کنسولی یا عضو سفارت انگلستان به ایران بفرستند.»
البته این ایرانشناس انگلیسی در آغاز سفرنامه خود سه هدف عمده از سفر به ایران را مطالعه درباره «امراض موجود در ایران، سیاحت و گردش و تکمیل زبان فارسی» ذکر کرده است و می‌نویسد: «بنابراین من می‌توانستم در آن سفر هم راجع به امراضی که در ایران هست، مطالعه بکنم و هم آن کشور را از نزدیک ببینم و نواقص زبان فارسی خود را رفع نمایم.» اگرچه مطالعه سفرنامه او گویای آن است که مورد اول از همان آغاز حقیقت نداشته زیرا او نیز به صراحت اعتراف می‌کند که من برای طبابت سفر نمی‌کند. وی در ایران به کلی شغل طبابت را کنار می‌گذارد و آن را از همه مخفی می‌کند، چنانچه در واقع شناختن ایرانیان و روحیه و نبوغ ایران بزرگترین هدف او از این سفر به ایران بود و ۲ هدف دیگر یعنی تکمیل زبان فارسی و شناخت بیماری‌های ایران اهداف جنبی بوده است.
خدمات ادوارد براون به تاریخ، ادبیات و فرهنگ ایران
این نویسنده انگلیسی در ۱۸۸۷ میلادی به ایران سفر کرد و در شهرهای یزد، کرمان و تهران سکونت یافت. در این شهرها با طبقات مختلف و فرقه‌های مذهبی آشنا شد و آداب و رسوم و چگونگی معیشت مردم نواحی ایران را از نزدیک مشاهده کرد. این سفرها باعث شد، او به تحقیق در فرهنگ و تمدن ایران بپردازد. اقامت براون در ایران یکسال به طول انجامید و سپس به کشورش بازگشت و در دانشگاه کمبریج به تدریس زبان، تاریخ و ادبیات فارسی پرداخت. حاصل این تحقیقات تألیف و تدوین کتاب‌ها و مقالات متعددی در خصوص فرهنگ، تاریخ، ادبیات، جریان‌های فکری، فرقه‌های مذهبی و … در مورد ایران بود. در واقع از ادوارد براون آثار فراوان و گوناگون باقی مانده است. این آثار شامل سفرنامه، کتاب‌های ادبی و علمی، مقالات تاریخی و سیاسی است. نخستین کتابی که براون پس از سفر به ایران و بازگشت به وطن خود نوشت، کتاب «یک سال در میان ایرانیان» است. در این کتاب ادوارد براون توضیح می‌دهد که چگونه از انگلیس به طرف ایران حرکت کرد و در راه چه رویدادهایی برای وی پیش آمد و در شهرهای ایران با چه افرادی روبرو شد و … سرانجام، چگونه به وطنش برگشت. از دیگر آثار وی انقلاب مشروطیت ایران بود که در ۱۱ فصل با ترجمه مهری قزوینی از سوی انتشارات کویر منتشر شده است. این کتاب، از جمله آثار مشهور درباره مشروطه ایران است و از آن جهت که به صورت اثر خارجی، اطلاعات فراوان و تحلیل به نسبت منظّم تاریخی درباره تحولات جاری ایران در آن زمان ارائه کرده است، می‌تواند از آثار و منابع قابل توجه در بررسی مشروطه باشد. براون، بر اساس اطلاعاتی که در اثر ارتباط با برخی از افراد و گروه‌ها همانند حسن تقی زاده و علامه قزوینی به دست آورده و در بعضی موارد با استناد به تاریخ بیداری ایرانیان، اثر ناظم الاسلام کرمانی، سه سال در دربار ایران، اثر فوریه (پزشک فرانسوی ناصرالدین شاه) اقتصاد معاصر ایران و مسائل مالی آن، اثر لورینی و برخی منابع و روزنامه‌های خارجی، وقایع مشروطه را نقل و تحلیل کرده است.
«سید جمال الدین، پیشوای اتحاد اسلام؛ امتیاز تنباکو و نتایج آن؛ ترور ناصرالدین‌شاه؛ اعطای مشروطیت توسط مظفرالدین‌شاه؛ محمدعلی شاه و مشروطیت؛ موافقت‌نامه روس و انگلیس از دیدگاه ایران؛ کودتای ۲۳ ژوئن ۱۹۰۸ م و انهدام نخستین مجلس؛ دفاع تبریز؛ سقوط تبریز و قیام ایالات؛ پیروزی ملیون، کناره‌گیری محمدعلی‌شاه» از مهمترین عناوین فصل‌های کتاب انقلاب مشروطیت ایران عبارت است. بنابراین این مستشرق انگلیسی به امور سیاسی و اجتماعی ایران آن زمان نیز توجه خاصی داشت. وی در دوران انقلاب مشروطیت ایرانیانی را که از وطن متواری شده بودند، گرد هم جمع کرد، انجمنی به نام «انجمن ایران» تشکیل داد و به پشتیبانی مشروطه‌خواهان برخاست و از طرف دیگر در برابر تجاوزات کشورهای بیگانه با سخنرانی‌ها و مقالات مؤثر خود مدافع استقلال و حامی حقوق ملت ایران شد. نخستین کتاب او که به نام «سرگذشت یک سیاح» در ۱۸۹۱ میلادی انتشار یافت، شرح مشاهدات او در ایران است. وی این کتاب را بار دیگر به نام یک سال در میان ایرانیان چاپ کرد. همچنین شرح مختصری از وقایع ایران، انقلاب ایران؛ بحران ایران در دسامبر ۱۹۱۱ میلادی، حکومت وحشت در تبریز، مطبوعات و شعر جدید در ایران آثاری است که در این باب وقایع دوران مشروطیت تألیف کرده است. این نویسنده نامدار کتاب مبسوط دیگری درباره «تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دوره مشروطیت» نوشت و محمد عباسی آن را به فارسی برگردانده است. براون در این کتاب شاعران دوران مشروطه و روزنامه‌های آن دوره را معرفی می‌کند و تقویم تاریخی رویدادهای آن عصر را در بر دارد.
تاریخ ادبیات ایران حاصل ۳۰ سال تلاش ادوارد براون
اما بااهمیت‌ترین اثر این محقق سرشناس در خصوص ادبیات ایران، کتابی با نام تاریخ ادبیات ایران است که نوشتن آن ۳۰ سال به طول انجامید. این کتاب در چهار جلد منتشر شد. بخش اول درباره ادبیات ایران «از کهن‌ترین ایام تا روزگار فردوسی» نگاشته شده و علی پاشا صالح آن را به فارسی برگردانده است. بخش دوم «از عصر فردوسی تا روزگار سعدی» سخن می‌گوید، و فتح‌الله مجتبایی، ترجمه آن را برعهده گرفته است. بخش سوم «از دوره سعدی تا عصر جامی» را بیان می‌کند که ترجمه آن را علی‌اصغر حکمت عهده‌دار شده است. بخش چهارم با «ادبیات ایران در دوران‌های جدید» سرو کار دارد که رشید یاسمی به ترجمه و تلخیص آن پرداخته است. نویسنده، هدف خود را از تدوین و تألیف کتاب، این‌گونه بیان می‌دارد: سالیان دراز مرا آرزو این بود که حدیث کامیابی‌های معنوی و ادبی ایرانیان را بنویسم. یکی از مورخین در تاریخ انگلستان کتابی دارد که درخور اعلی درجه ستایش است؛ نام آن داستان‌نویس، «گرین» و عنوان کتاب نفیسش، «تاریخ مختصر انگلیس» است. نگارنده نیز دل در این راه بسته بود که سرگذشت ایران را اندکی به همان اسلوب بپردازد… کتاب‌های فراوانی درباره ایران نوشته‌اند، لکن تا امروز کمتر شخصی را آن همت بوده است که داستان بسیار دل‌انگیز این کشور پهناور را به‌نحو جامع و درعین‌حال، بالنسبه موجز و مختصر به رشته تحریر درآورد. این خدمات براون در ایران با تحسین و تمجید روبه رو شد، بطوریکه مطالب علمی او در خصوص ایران در مطبوعات و کتاب‌های نویسندگان ایرانی بازتاب داده می‌شد و در زمینه‌های گوناگون مورد نقد و بررسی قرار می‌گرفت. از جمله افرادی که نظریات تاریخی ادوارد براون را نقد کرده است، شهید مرتضی مطهری بود. وی در کتاب خود با نام خدمات متقابل اسلام و ایران، دیدگاه‌های براون را درباره چگونگی ورود اسلام به ایران به نقد کشیده و از نظریات او در برخی موارد استفاده کرده و برخی را اصلاح کرده است.
براون ۴۰ سال به تدریس و تحقیق، در فرهنگ و ادبیات ایران و همچنین به مطالعات اسلامی و عربی و ترکی پرداخت و متون مهمی را چاپ یا ترجمه کرد و به مطالعات فارسی و عربی حیاتی نو بخشید. درباره ادوارد براون اگرچه به شکل جسته و گریخته در منابع گوناگون فراوان نوشته شده است اما در ایران به همت حسن جوادی کتابی با نام ادوارد براون و ایران نوشته شده که می‌توان آن را یکی از گام‌های جدی در ارائه تصویری متفاوت از این چهره نامدار در عرصه تحقیق و پژوهش تاریخ فرهنگ و ادبیات ایران دانست. حسن جوادی در این پژوهش بیش از هر چیز به تعامل ادوارد براون با ایران و ایرانی و نگاهی که به این آب و خاک و فرهنگ و ادبیاتش داشته، پرداخته و فراز و فرودهای زندگی او را ترسیم می‌کند. این کتاب در ۱۵ فصل نوشته شده است که این فصول در خصوص؛ «ایام تحصیل، وضع سیاسی انگلیس و دوستان ایرانی براون، یک سال در میان ایرانیان، تدریس فارسی و مطالعات بابیه، بحثی در تصوف و ایرادات کسروی، حلقه استانبول، براون و بلانت _ شرق‌شناسی، اسلام و استقلال ملل شرق، مقدمات مشروطه و علاقه‌مندی براون به سیاست، بعد از فتح تهران» است.
