چرا اسلام‌گرایان از بازگشایی ایاصوفیا خوشحالند و الازهر مخالف است؟

با فروپاشی امپراطوری عثمانی و دگردیسی ترکیه به سمت دنیای مدرن و به قدرت رسیدن مصطفی کمال آتاتورک، به دستور وی در سال 1934 میلادی «ایاصوفیا» تبدیل به موزه شد. اما از زمان روی کار آمدن نجم‌الدین اربکان بحث تبدیل شدن ایا صوفیا به مسجد مطرح شد و به خصوص از سال 2005 برخی از جریانات و تشکل‌ها در داخل ترکیه به دنبال این بودند که ایاصوفیا را مانند گذشته به مسجد تبدیل کنند. رجب طیب اردوغان هم از چنین فکری استقبال کرده بود.

سرانجام دادگاه عالی ترکیه قانونی که آتاتورک پایه‌گذاری کرده بود را ابطال کرد و اردوغان نیز پس از امضای آن قانون در سخنانی از تاریخ فتح قسطنطنیه به دست سلطان محمد فاتح و امپراطوری عثمانی سخن گفت که دلالت‌های خاص خود را دارد. البته کمتر از دو ماه پیش و در سالگشت فتح قسطنطنیه به دست عثمانی‌ها نیز مراسم یادبودی در ایاصوفیا برگزار شد و در این مراسم که اردوغان هم از طریق ویدئو کنفرانس در آن حضور داشت، سوره «فتح» خوانده شد که به نوعی زمینه‌چینی برای الغای قانون آتاتورکی و تبدیل کاربری ایاصوفیا بود.

این اقدام اردوغان، موافقت‌ها و مخالفت‌های گسترده‌ای را در داخل و خارج ترکیه در پی داشت. در داخل ترکیه سکولارها و کسانی که به دنبال دولت مدرن از نوع آتاتورکی آن هستند و سیاست‌های اردوغان این اقدام را در تضاد با اندیشه دولت مدرن می‌دانند، با او مخالفت کردند. در مقابل، مدافعان اردوغان و جریان‌های اسلام‌گرای ترکیه، حتی کسانی که از اردوغان آسیب‌دیده‌اند، از این اقدام حمایت کرده و با تجمع در مقابل ایاصوفیا اشتیاقشان را برای بازگشایی رسمی ایاصوفیا به عنوان مسجد اعلام کرده و منتظرند که در مراسمی رسمی که تا چند روز دیگر و با حضور اردوغان برگزار می‌شود، مسجد شدن آن را جشن بگیرند. البته اردوغان و دلتمردان ترکیه تأکید کرده‌اند با مسجد شدن ایاصوفیا همچنان پیروان همه ادیان می‌توانند وارد این مکان تاریخی شده و در حالی که پیش از این باید برای بازدید از ایاصوفیا بلیط تهیه می‌شد، دیگر هزینه‌ای لازم نیست و همه می‌توانند رایگان وارد این محل شوند.

در خارج از ترکیه نیز از آنجایی که امپراطوری روم شرقی بر اساس فرهنگ یونانی و کلیسای ارتدکس شکل گرفته بود و در آن روزگار، ایاصوفیا کلیسا بوده است، کشور یونان و کلیسای ارتدکس روسیه، که پوتین نیز به آن تعلق خاطر داشته و از آن حمایت می‌کند، به شدت با این اقدام مخالفت کرده و پیش از اجرایی شدن این تصمیم هشدار داده بودند که این اقدام ممکن است احساسات مسیحیان را جریحه‌دار کند، همانگونه که در سال 2017 وقتی از ایاصوفیا اذان و در شب قدر، قرآن پخش شد، اختلافات میان ترکیه و یونان و کلیسای ارتدکس بالا گرفت.

گفتنی است که یونان تنها کشور اروپایی است که در پایتخت آن مسجدی وجود ندارد و ترکیه از این مسئله استفاده کرده و موضع ایاصوفیا را به عدم اجازه ساخت مسجد در پایتخت یونان پیوند می‌زند. نکته قابل توجه دیگر اینکه، یونان همچنان از واژه «قسطنطنیه» به جای واژه «استانبول» استفاده می‌کند. همچنین درباره روسیه باید گفت مناقشه روسیه و ترکیه در مسئله ایاصوفیا در زمانی صورت می‌گیرد، که این دو در لیبی نیز در برابر هم قرار دارند.

دیگر کشورهای اروپایی از جمله فرانسه، اتحادیه اروپا و سازمان جهانی یونسکو نیز با این اقدام مخالفت کرده و آمریکایی‌ها هم در برابر این اقدام اردوغان موضع گرفته و گفته‌اند چنین تصمیمی ناامید کننده است. اردوغان نیز در برابر این سخنان گفته که مسئله ایاصوفیا یک مسئله داخلی و مربوط به ترکیه است و دیگران نباید در این زمینه دخالت کنند.

محمد الغزالی چشم انداز ارتدکسیان برای تبدیل کردن بخشی از ترکیه با محوریت ایاصوفیا به کانون کلیسای ارتدکس را در کنار تبدیل شدن قدس و مسجد الاقصی به عنوان کانونی برای یهودیان و تبدیل شدن رم و واتیکان به عنوان کانونی برای کلیسای کاتولیک، قرار می‌دهد. به هر صورت، جریان‌های اسلام‌گرا امیدوارند که این اقدام اردوغان طلیعه‌ای برای بازپس‌گیری مسجدالاقصی از دست یهودیان باشد.
اما در کشورهای اسلامی، جریان‌های سکولار و چپ‌گرا با این اقدام مخالفت کرده و جریان‌های اسلام‌گرا مانند اخوان‌المسلمین به طور رسمی از این اقدام حمایت کرده‌اند. این گروه‌ها در برابر این انتقاد قرار دارند که اگر بنا باشد ایاصوفیا به گذشته‌اش باز گردد، باید تبدیل به کلیسا شود، چرا که تا پیش از امپراطوری عثمانی و مسجد شدن ایاصوفیا، این مکان در طول سده‌ها کلیسا بوده است. در برابر چنین انتقادی جریان‌های اسلام‌گرا به این نکته اشاره می‌کنند که سلطان محمد فاتح ایاصوفیا را از مسیحیان خریده و سپس آن را وقف کرده است. در حکم دادگاه عالی ترکیه نیز این نکته مورد تأکید قرار گرفته است. همچنین جریان‌های اسلام‌گرایی که به اردوغان تمایل دارند، در برابر دیگر مسلمانانی که این اقدام اردوغان را نادرست می‌دانند، سکوت جامعه جهانی و حکام کشورهای اسلامی در برابر انتقال سفارت آمریکا به قدس و تخریب مساجد مسلمانان در کشورهایی مثل یونان را عنوان کرده و به تخریب مساجد در پی استیلای مسیحیان بر اندلس یا همان اسپانیا را یادآور می‌شوند.

به علاوه، جریان‌های اسلام‌گرا اشعار حزن‌انگیزی که در پی اقدام آتاتورک در موزه کردن ایاصوفیا سروده شده را به یاد آورده و از جمله، نوشته‌ای از «محمد الغزالی» در دهه نود میلادی را بازخوانی می‌کنند که وی از پروژه‌ای برای تبدیل کردن مناطقی از ترکیه و با محوریت ایاصوفیا به کانون مسیحیت ارتدکس سخن می‌گوید. در این نوشته محمد الغزالی چشم انداز ارتدکسیان برای تبدیل کردن بخشی از ترکیه با محوریت ایاصوفیا به کانون کلیسای ارتدکس را در کنار تبدیل شدن قدس و مسجد الاقصی به عنوان کانونی برای یهودیان و تبدیل شدن رم و واتیکان به عنوان کانونی برای کلیسای کاتولیک، قرار می‌دهد. به هر صورت، جریان‌های اسلام‌گرا امیدوارند که این اقدام اردوغان طلیعه‌ای برای بازپس‌گیری مسجدالاقصی از دست یهودیان باشد.

صفحه فیسبوک دارالافتای مصر در کنار مخالفت با اقدام اردوغان، از فتح قسطنطنیه به دست سلطان محمد فاتح با عنوان «اشغال» نام برده است. این تعبیر خشم کاربران فضای مجازی را در پی داشت و آنها این اقدام را نشانه این دانستند که دارالافتاء به آلت دست سیاسیون تبدیل شده و اختلافات مصر و ترکیه در دیگر موضوعات از جمله در مسئله لیبی، در داستان ایاصوفیا نیز نمود پیدا کرده است. به هر روی، اعتراض‌ها دارالإفتاء را مجبور کرد که تعبیرش درباره اشغال قسطنطنیه را اصلاح کند ولی همچنان بر مخالفت با اقدام اردوغان اصرار دارد.

در مقابل، فعالان رسانه‌ای امارات و عربستان سعودی در مقابل اقدام اردوغان موضع گرفته‌اند. از جمله می‌توان به انعکاس نظرات مخالفان اردوغان توسط روزنامه سعودی الشرق الاوسط و توییت وزیر فرهنگ و جوانان امارات اشاره کرد که این اقدام اردوغان را در تضاد با تساهل و تسامح دینی و اصول همزیستی مسالمت‌آمیز دانسته‌اند. برخی از کاربران فضای مجازی در برابر وزیر اماراتی موضع گرفته و اقدامات غیر انسانی امارات در یمن و لیبی را گوشزد کرده و گفته‌اند که گویا مسجد شدن ایاصوفیا اماراتی‌ها و سعودی‌ها را بیش از غربی‌ها ناراحت و نگران کرده است.

ایاصوفیا در مصر نیز مسئله‌ساز شد و صفحه فیسبوک دارالافتای مصر در کنار مخالفت با اقدام اردوغان، از فتح قسطنطنیه به دست سلطان محمد فاتح با عنوان «اشغال» نام برد. این تعبیر خشم کاربران فضای مجازی را در پی داشت و آنها این اقدام را نشانه این دانستند که دارالافتاء به آلت دست سیاسیون تبدیل شده و اختلافات مصر و ترکیه در دیگر موضوعات از جمله در مسئله لیبی، در داستان ایاصوفیا نیز نمود پیدا کرده است. به هر روی، اعتراض‌ها دارالإفتاء را مجبور کرد که تعبیرش درباره اشغال قسطنطنیه را اصلاح کند ولی همچنان بر مخالفت با اقدام اردوغان اصرار دارد.

با وجود همه مخالفت‌ها و موافقت‌ها می‌توان اینگونه نتیجه گرفت که مسجد شدن ایاصوفیا تا حد زیادی وحدت داخلی ترکیه را به دنبال دارد و کسانی که آرمان‌های اسلامی را دنبال می‌کنند، با وی همراه کرده است ولی فشارها و سنگ‌اندازی‌های خارجی علیه اردوغان نیز از نتایج این تصمیم است.

منبع: شعوبا