زندگی و آرای علی الوردی جامعه‌شناس عراقی
علی الوردی جامعه شناس شهیر عراقی از افرادی است که در جهان عرب شناخته‌شده است و از پیشگامان جامعه‌شناسی و انسان‌شناسی معاصر به‌حساب می‌آید و آثار فراوانی از او نیز در مغرب زمین ترجمه‌شده است.
پرداختن به اندیشهٔ انسان شناسان و جامعه شناسان مشرق زمین از اولویت‌های پژوهش در حوزهٔ علوم اجتماعی برای پژوهشگران و کارشناسانی است که خود از مشرق زمین‌اند و یا میدان مطالعه‌شان در این سرزمین‌ها قرار می‌گیرد. زیرا علاوه بر اینکه این اندیشمندان برخاسته از جوامعی‌اند که دارای اشتراکات فرهنگی، اجتماعی و ساختاری با آن‌ها هستند، چشم‌اندازهای تازه‌ای را در برابر کارشناسان این حوزه فراهم آورده به آن‌ها در تعمیق نگاره‌های فرهنگی‌شان در عرصه‌های کلان یاری می‌رساند. جامعه شناسان و انسان شناسان عرب ازجمله افرادی هستند که مورد کم‌لطفی در حیطه توجه به آثار و نظریاتشان قرارگرفته‌اند. زیرا هراندازه تعداد آثار درباره همالان غربی‌شان از نظریه‌پردازان گرفته تا کارشناسان این حوزه فراوان به چشم می‌خورد در مورد جامعه شناسان و انسان شناسان عرب چنان کم است که می‌توان رأی به عدم وجودشان داد. نپرداختن به این اندیشمندان باعث محرومیت علوم اجتماعی از نظریات افرادی است که میدان مطالعه‌شان علی الاغلب کشورهای آسیایی به‌طور عام و خاورمیانه به‌طور خاص بوده است.
یکی از این افراد که نه‌تنها در جهان عرب شناخته‌شده است و از پیشگامان جامعه‌شناسی و انسان‌شناسی معاصر به‌حساب می‌آید و آثار فراوانی از او نیز در مغرب زمین ترجمه‌شده، علی الوردی است. او نامی آشنا در عرصه رشته‌های علوم اجتماعی برای هر دانشجو و یا استاد این رشته در کشورهای عربی است. دکتر علی وردی که با پیش عنوان دانشمند علوم اجتماعی در این زمینه مطرح است. وی دارای نظریات کلان جامعه‌شناسی و همچنین مطالعات میدانی جهت یافتن نمونه‌های عینی، جهت تأیید و یا تکمیل نظریاتش می‌باشد. و شاید هم بتوان مطالعات میدانی او را مقدم بر نظریه‌های کلان وی دانست و این چیزی است که تنها از طریق مطالعه آثار و تعمق در روش شناسی او فراهم می‌آید.
آثار او که در قالب کتاب‌های مدون و پژوهش‌های میدانی به بیش از سی اثر در این زمینه می‌رسد شایستهٔ توجه و بازخوانی برای کارشناسان حوزه‌های مختلف علوم اجتماعی می‌باشد.
از این اندیشمند و متفکر اجتماعی تنها یک اثر بنام «وعاظ السلاطین» به فارسی ترجمه‌شده همین مساله ضرورت توجه به اندیشه‌های او را در قالب کتب منتشر شده از خودش و رساله‌ها و مقالاتی که نگاشته شده بیش از پیش ضروری می‌سازد.
در این مقاله نیز سعی بر فراهم شدن این مهم شده است تا یک انسان شناس و جامعه شناس جدید در لیست سایر انسان شناسان و جامعه شناسان به لیست دانشجویان، پژوهشگران، کارشناسان و اساتید این حوزه در ایران اضافه گردد.
تکوین اندیشه علی الوردی:
«انسان در بدو تولد دارای ذهنی ست که همچون صفحهٔ سفیدی می‌باشد که با گذشت زمان و کسب تجارب و معارف جدید بر این صفحات پایه و اساس تفکر، رفتار و احساساتش نگاشته می‌شود.» بن مایهٔ تفکر علی الوردی را این نگاه تشکیل می‌دهد. بر این اساس می‌توانیم بنای اندیشهٔ او را بر اساس تجارب زندگی و رویدادهایش بفهمیم. در کتاب زندگی نامهٔ علی الوردی که به قلم د.الجابری به
رشتهٔ تحریر در آمده است، چنین آمده:
«علی الوردی در سال 1913 در شهر کاظمیهٔ عراق به دنیا آمد. درست زمانی که جنگ جهانی اول و درگیری عثمانی‌ها با انگلیس آغاز شده بود. فیصل بن شریف حسین در سال 1921 بر سر حکومت آمد که همزمان بود با در گیری میان استقلال طلبان و فرانسوی‌ها بعد از آشکار شدن حقیقت اهداف انگلیس- فرانسه در کشورهای عربی مشرق زمین. در این دوره بود که قرارداد سایکس- بیکوی سری در سال 1916 منعقد شد. به موجب آن تشکیل یک دولت قومی در فلسطین مقرر گشت. که این مفاد رسماً بر ایدهٔ تشکیل یک دولت عربی واحد به رهبری هاشمی‌ها خط زد.این دولت عربی شامل سوریه، عراق و تمام جزیرهٔ عربی می‌شد. در واقع موافقت نامه قدرت و هیمنت دولت‌های عربی را در ادارهٔ سرزمینهایشان زیر سؤال برد و درست در تضاد با تفکر نهضتهای عربی جهت مقابله با سیطرهٔ غرب در طول 7 قرن در این سرزمین‌ها بود.»
اوج جوانی و بلوغ او در این دوران پر التهاب تاریخی بود. این مسأله باعث تعالی اندیشهٔ اجتماعی وی در درک رویدادها و اتفاقات پیرامونی او گشت. تحصیل رشتهٔ علوم اجتماعی در بغداد و تکساس تا مقطع دکتری و تدریس این رشته در دانشگاه‌های متعدد بر شکل گیری و تثبیت مبانی فکری او مؤثر افتاد. استعمار و جریان مدنیت را هم می‌توان بر سلسلهٔ عوامل مؤثر افزود.
«برخورد مستقیم با دیوار استعمار و مدنیت براق و جلا زده‌اش بر بیداری فکری شهروندان عرب و ازجمله علی الوردی سهم بسزایی داشت».
از دیگر رویدادهایی که بر اندیشهٔ اجتماعی او مؤثر بود می‌توان به این موارد اشاره کرد:
«انقلاب 1920 در عراق، انقلاب 1925 در سوریه، درگیری‌ها در فلسطین و عکس العمل سران کشورهای عربی نسبت به آن، انقلاب 1941 در عراق که تا سالهای 1948 ادامه داشت، اعلام تقسیم فلسطین و تأثیر آن بر احساسات وطنی عربها به خصوص در کشور عراق و سایر نهضتهایی که در سرزمین عراق روی داد که شروع آن از اتقلاب تموز 1958 بود که منجر به یک سلسله تغییرات اجتماعی در این کشور شد.»
افراد تاثیرگذار در تکوین تفکر علی الوردی:
ابن خلدون: در نوشته‌هایش رد پای پررنگی از نگره ابن خلدونی وجود دارد و همین تأثیرپذیری برانگیزاننده انواع مخالفتها و دشمنی‌ها با وی بود. این مخالفتها را می‌توان در دو جبهه تقسیم بندی کرد:
اول پان عربیست ها، به علت نگارش کتاب او به نام «شخصیت فردی عراقی‌ها». اینها بر خلاف ایده اصلی کتاب معتقدند شخصیت همهٔ عربها در کشورهای عربی به هم شبیه است و نگارش این کتاب با سوگیری همراه است چرا که خواهان جدا سازی عراقی‌ها از سایر عربها در جهان می‌باشد.
دوم مارکسیستها، به علت عدم توجه او به الگوی ماتریالیسم تاریخی در مطالعاتش. او معتقد بود ابن خلدون با موفقیت توانسته است جوامع عرب را جدا از انگارهٔ ارزشی تقسیم بندی کرده و مطالعه نماید. مثلاً هنگامی که ارزشهای اجتماعی چون نبرد، غارت و شجاعت را دربارهٔ زندگی صحرانشینی عرب بیان می‌کند هیچ قضاوتی دربارهٔ خوب و بد بودن آن نمی‌کند و صرفاً به بیان ویژگی مردمان هر قوم و قبیله در جهان با سبکهای زندگی متفاوت می‌پردازد. نگاه کردن بدون تخطئه را نخستین گام در علوم اجتماعی می‌داند که اولین بار در نوشته‌های ابن خلدون بدان توجه شده است.
او برتری ابن خلدون را بر سایر عالمان اجتماعی از دو حیث می‌داند. اولی؛ تقدم در مطالعه جوامع با نگرشی واقع گرایانه و دومی، مطالعه جوامع عربی بر اساس طبیعت تکوینی خاصشان که همان درگیری همیشگی میان بدویت و مدنیت در این جوامع است.
یکی از آثار برجسته او در مورد ابن خلدون می‌توان از اثر «منطق ابن خلدون در پرتو تمدن بغداد» که در سال 1962 نوشته شده است، اشاره کرد.
یکی دیگر از افراد تأثیر گذار ویلی کوکس است که جغرافیای عراق را به رشتهٔ تحریر درآورده. او با استفاده از کتاب اوست که نظریه خود را در مورد طبیعت جامعهٔ عراق بنایان می‌نهد.
روش شناسی علی الوردی در فهم جوامع انسانی:
• تفهم: او در هیچ یک از آثار خویش از روش‌های پیمایشی معمول مانند آنچه که در جامعه‌شناسی آمریکایی رواج دارد استفاده نکرده است. استفاده از چنین روشهایی را در جوامع شرقی و عربی چون عراق کاملاً بیهوده می‌داند. روش‌های تفهمی و مطالعه کیفی در چنین میدان‌هایی به نظر او مقدم است. او در این باره چنین می‌نویسد: «کشوری چون عراق در طی قرون متوالی دچار فاصله گسترده‌ای بین حکومت و مردم شده است. به همین رو ملتها دولت را دشمن خود می‌پندارند که هر گاه به سراغشان بیاید به دنبال منفعتی برای خویش است و چیزی جز ضرر برای مردم به همراه ندارد. مردم عادی هنگامی که یک فرد افندی (پوشش پیراهن و شلوار یا کت و شلوار) را می‌بینند که قلم و دفتری به همراه دارد با بدگمانی یا او را مأمور مالیات یا مأموری جهت سرباز گیری یا دستگیری مظنون می‌پندارند. به همین علت به صورت ناخودآگاه پاسخ‌های نادرست می‌دهند یا به روش‌های گوناگون از پاسخ دادن فرار می‌کنند اما اگر لباس محلی بپوشد و از پوشش افندی صرفنظر کند او را جاسوس می‌پندارند که فرستاده حکومتی است.»
او در ادامه روش تفهمی ماکس وبر را که بر ارزشهای محقق، فرد و رفتار معنادار تاکید می‌کند را کاربردی می‌داند. در این شیوه مرکز تفکر رفتار معنادار فرد است. منظور از رفتار معنادار رفتاری است که از فرد سر می زند و طرف مقابل آن را درک می‌کند و نسبت به آن عکس العمل نشان می‌دهد. در این روش جامعه‌شناسی و انسان‌شناسی علومی هستند که می‌خواهند از راه تفسیر به فهم کردار اجتماعی نائل آیند. و سپس به شیوه علّی چگونگی گسترش رفتار اجتماعی و پیامدهای مترتب از کردار را تبیین کند.
• مخالفت با نظریه تطوری: علی الوردی به شدت با نظریهٔ تطوری داروین مخالفت می‌کند و آن را دلیلی بر عقب ماندگی اندیشه ورانی می‌داند که از این نظریه حمایت می‌کنند. به نظر او ارائه یک خط سیر تاریخی مستقیم برای تمامی جوامع بشری یک اشتباه محض است. «غلط بودن این نظریه امروزه روشن شده است. همانا که امروز عالمان اجتماعی دریافته‌اند که وجود مرحله‌ای چون صحرا گردی و کوچ نشینی به هیچ وجه در سیر تحول اجتماعی بشر ضروری نیست. زیرا بدویت و بیابان گردی تنها در اقلیم صحرا وجود پیدا می‌کند. بنابراین بدویت و صحرا دو مفهوم مترادف با هم هستند. مردمی که در صحرا زندگی نمی‌کنند غیر ممکن است که شیوهٔ زندگی کوچ نشینی و صحرا گردی را اتخاذ کنند.» او در ادامه به شدت از انسان شناسان و جامعه شناسان عربی که همچنان از این نظریه دفاع می‌کنند انتقاد می‌نماید.
• بومی سازی علوم اجتماعی: او بر لزوم بومی سازی علوم اجتماعی تاکید می‌کند. کارشناسان عرب این حوزه بایستی که در جهت ایجاد علوم اجتماعی خاص خود با هم تعاون و همکاری داشته باشند. زیرا علوم اجتماعی که امروزه تدریس می‌شود تحت تاثیراصول علمی مبدأ خود در غرب است. باید اعتراف کرد که علوم اجتماعی بر خلاف بسیاری از علوم به بلوغی نرسیده است که بتواند مفاهیمش را بر مبانی منطبق کند که جهانی‌اند و حد و مرز زمانی و مکانی نمی‌شناسد. زمان پیدایی علوم اجتماعی بیش از صد سال نیست که به نسبت سایر علوم از عمر کوتاهی برخوردار است و نباید این حقیقت را نادیده گرفت. اظهار تآسف وردی از بسیاری از همالانش از نویسندگان گرفته تا پژوهشگران و اساتید که به این مسأله توجه نمی‌کنند عیان است مثالی که وی در این راستا می زند: «بسیاری از کسانی که پس از تحصیل علوم اجتماعی در دانشگاه‌های مغرب زمین به کشورهای خود در باز می‌گردند دقیقاً همان مبانی و اصولی را تدریس می‌کنند و به کار می‌گیرند که در دانشگاه‌های اروپایی و آمریکایی فراگرفته‌اند. آن‌ها بر این تصورند که اصول و مبانی اجتماعی که فرا گرفته‌اند همگانی و جهان شمول است و بر تمامی جوامع قابل تطبیق‌اند.»
به زعم او عدم توجه کافی به زندگی عشایر و کوچ نشینان در مشرق زمین نتیجهٔ این نوع نگاه است. این عدم توجه در اروپا و آمریکا امری طبیعی است زیرا این شیوهٔ زیست در آنجا وجود ندارد یا بسیار در اقلیت‌اند.
نتیجه‌ای که او از این موضوع می‌گیرد بومی سازی روش‌های تحقیق و نظریه‌های علوم اجتماعی با توجه به میدان بررسی آن است.
نگاهی به کتاب «دراسه فی طبیعه المجتمع العراقی»:
در فصل‌های اولیهٔ کتاب به تاریخ و تمدن عراق و جغرافیای آن می‌پردازد و در مواردی نیز آن را با تمدن مصر در زمینهٔ شباهت‌ها و تفاوتها مقایسه می‌کند. هر دوی این کشورها به فاصله کم زمانی دارای تمدن‌های عظیمی شدند که عامل اصلی آن را می‌توان در جغرافیای طبیعی این کشورها و وجود رودخانه‌های پر آب جستجو کرد. اما عراق به دلیل اقلیم متفاوتش سیر تمدنی و خلقیات متفاوتی را در مردمش تجربه کرده است. «ازجمله جریان جزر و مد مدنیت و بدویّت. مدتی مد بدویت می‌آید و بر این سرزمین تسلط می‌یابد و دوباره از آن دور می‌شود و جای خود را به مد مدنیّت و تمدن می‌دهد. علت این مساله را هم جغرافیای عراق می‌داند که در ادامه به آن خواهیم پرداخت. اما مشکل در این میان ناتوانی مردم با تطبیق سریع با این تغیِیرات است. آن‌ها تا مدتها بر ارزشهای پیشین و شیوهٔ زندگی قبلی خود تأکید می‌ورزند. این مسأله کاملاً طبیعی است زیرا اگر مردم به ارزشها و هنجارهای معینی عادت کردند برایشان سخت خواهد بود که آن را به یکباره ترک کنند. این نیازمند یک روند تدریجی است. در این دورهٔ زمانی است که درگیری میان ارزشهای جدید و ارزشهای قدیمی اوج می‌گیرد و مسبب انواع مشکلات اجتماعی می‌شود که نمی‌توان آن‌ها را نادیده انگاشت.»
او پدیدهٔ جزر و مد را در همهٔ کشورهای عربی ممکن می‌داند اما معتقد است تفاوتها در شدت و ضعف آن است. که شدیدترین آن در کشور عراق می‌باشد. او علت این اشتراک فرهنگی را جغرافیای طبیعی کشورهای عربی می‌داند که تاحدودی به هم شبیه هستند مانند امتداد صحراهای بزرگ و یا مجاورت با آب در این سرزمین‌ها. نتیجه‌ای که او از این مسأله می‌گیرد. «منطقهٔ عربی از تمامی مناطق جهان متمایز است زیرا منابع بدویت (کوچ نشینی و صحراگردی) و مدنیت (زندگی روستایی و شهری) را در خود جمع کرده است به همین رو درست است اگر بگوییم که مجتمع عربی از تمامی جوامع مختلف جهان بیشتر در معرض و یا درگیر کشمکش میان بدویت و مدنیت است.
بررسی جغرافیای عراق به عنوان عامل اصلی درگیری میان بدویت و مدنیت:
• رودخانه‌های دجله و فرات: پر آب بودن و بالا آمدن آب این رودخانه‌ها در موسمی که سودی برای کشت ندارد. و محتوی مقادیر زیادی نمک و سایر املاح معدنی که لازم است به‌طور مرتب لایروبی شود. درغیر اینصورت موجب تغییر مجرای آبها و یا بالا آمدن آب و در نتیجه سیل می‌گردد.
• قرار گرفتن در مجاورت صحرای عربستان که قابل سکونت است و باعث حملهٔ اقوام بدوی در دوره‌های زمانی مختلف به این سرزمین می‌شود که مهد شهر نشینی و تمدن بوده است. این مسأله باعث برخورد ارزشهای بدویت و مدنیت و حاکمیت دوری یکی از ارزشهای گروه حاکم می‌گردد.
منابع عمده در پژوهش وردی دربارهٔ طبیعت جامعهٔ عراق:
• کتاب‌ها، مقالات و نشریات علمی و رساله‌های مقطع دکتری افرادی چون: د.فاضل الجمالی، د.متی عقراوی، د. شاکر مصطفی سلیم، د. محمد سلمان حسن که همهٔ اینها دربارهٔ جامعهٔ مدنی عراق از جنبه‌ها و نگره‌های گوناگون است.
• گزارشات دانشجویی: مقلات و گزارش‌هایی که هر سال دانشجویان در زمینهٔ مورد نظر به رشتهٔ تحریر در می‌آورند. او تعداد زیادی از آن‌ها را طی سالیان متمادی جمع آوری کرده است اما از آن میان تعداد معدودی‌شان قابل استفاده و مفید در این راستا بوده است. علت مفید بودن این روش به زعم وردی این است که تعداد زیادی دانشجو از نقاط مختلف کشور در دانشگاه بغداد تحصیل می‌نمودند که گزارشات آن‌ها می‌توانست تصویر کاملی از کل کشور عراق ارائه دهد.
• گفتگوهای تلویزونی دهه 60. م بین او و بینندگان برنامه «سؤال از شما و بحث و گفتگو از ما» که طی چند سال یک شب در هفته اجرا می‌شد اما بعدها بنا به دلایلی نامشخص اجرای آن متوقف گشت.
• یادداشت‌های شخصی خودش که حاصل کار میدانی طولانی مدت در شهرهای مختلف عراق بوده است. «این بخش یکی از سخت‌ترین بخش‌های مطالعاتم در تألیف این کتاب بود زیرا با موضع گیری منفی مردم نسبت به کارهای علمی همراه بود که نقطهٔ شروعشان از میان مردم و کوچه بازار رقم می‌خورد. مردم عادت به داشتن نگره‌ای از موضع پایین به علم و قرار دادن آن در جایگاه رفیع و دست نایافتنی داشتند».
در صورتی که علی الوردی معتقد است علم اجتماعی دارای طبیعتی متواضع است و کار خود را از میان مردم آغاز می‌کند. توجیه او دربارهٔ این مساله است که مردم در همین زندگی روزانهٔ خویش است که واقعیت اجتماعی را خلق می‌کنند. این مردم‌اند که با همکاری، رقابت، شکست‌ها و پیروزی‌هایشان نمایندهٔ ارزشهای اجتماعی جاری در جامعهٔ خویش‌اند. اینجاست که می‌توان گفت مردم برتر از دانش آموختگان و نخبگان می‌باشند. «زیرا دانش آموختگان و روشنفکران اغلب تمایل به ظاهر سازی دارند که خلاف واقعیت است و واقعیت را به صورت حقیقی نمایش نمی‌دهند. درحالی که یک فرد عادی نمی‌تواند آنچه را که در عمق جانش نهفته است را پنهان کند. او حقیقت خود را هنگامی که در حال ستیزه یا بد گمانی، همکاری یا نبرد، تفاخر و یا تواضع است نشان می‌دهد. مشکل اغلب مردم دراین است که که این مسأله را نمی‌فهمند. به نظر می‌رسد که آنان همچنان در چارچوبهای عقلی گذشتگانشان زندگی می‌کنند.»
منابع:
• الوردی،علی(1371):دراسه فی طبیعۃ المجتمع العراقی،انتشارت شریف الرضی،قم.
• الجابری،علی حسین(2009):علی الوردی(سیرته.فلسفته.مصادره)،انتشارت نینوی،دمشق.
برگرفته از: شعوبا
