بررسی رویکرد ابن تیمیه درباره تعارض عقل و نقل به قلم رحمت‌الله رضایی
از منظر بسیاری از دینداران و از جمله مسلمانان، نسبت میان عقل و نقل، تعارض است. بنابراین، اندیشیدن و عمل کردن به مقتضای هردو، به ویژه در حوزه صفات خبری خداوند، غیر ممکن است. پس، ناگزیر باید یکی را پذیرفت و دیگری را کنار نهاد. گروهی و از جمله ابن‌تیمیه، به تقدیم ادله نقلی بر ادله عقلی باور دارند و جز آن را همچون مخالفت با خدا و رسول و گرفتاری در الحاد می‌دانند. در سوی دیگر، فیلسوفان و متکلمان اشعری با اعتقاد به لزوم تقدیم ادله عقلی بر ادله نقلی، بر این باورند که تقدیم ادله نقلی بر ادله ادله عقلی، ناسازگار با قواعد منطقی و معرفت‌شناسانه و سرانجام موجب گرفتاری در دام تشبیه و تجسیم خداوند است.
در میان مسلمانان، بی‌گمان یکی از مهم‌ترین نظریه‌پردازان درباره نسبت عقل و نقل، ابن‌تیمیه است. بسیار دیگری در دنیای اسلام، متأثر او هستند و بخش‌های زیادی از آثار او نیز به این موضوع اختصاص یافته است تا آنجاکه اگر بحث تعارض عقل و نقل را از مجموعه بیش از صد جلدی آثار او کنار بگذاریم، بقیه آثار او اهمیت چندانی نخواهند داشت. بنابراین، می‌توان مدعی شد که همه کوشش‌های او معطوف به حل این مسئله است.
قبل از او، فیلسوفان و بیش از همه، متکلمان اشعری اصرار داشتند که به هنگام تعارض این دو دسته ادله، باید ادله نقلی را با استناد به ادله عقلی، تأویل و تفسیر کرد. براین اساس، آنان تعبیرهای «استوا» را به «علو»، تعبیر «دست» را به «قدرت» تفسیر می‌کنند. فخر رازی بیش از دیگران برای اثبات این مدعا کوشید. او با قطعی دانستن ادله عقلی، مدعی بود که اگر عقلی را کنار بگذاریم، لازمه آن کنار گذاشتن عقل و نقل هردوست؛ زیرا اثبات حجیت نقل به کمک عقل انجام شده است. اگر به هنگام تعارض، ادله عقلی را بی‌اعتبار بدانیم و ادله نقلی را برآنها مقدم کنیم، به این معناست که ادله نقلی نیز بی‌اعتبار شود. افزون بر آن، لازمه حفظ ظاهر ادله نقلی درحوزه الهیات، گرفتاری در دام تشبیه و تجسیم است. بنابراین، به لحاظ منطقی و دینی، باید ظاهر ادله نقلی را تأویل کنیم.
اما ابن‌تیمیه دربرابر این استدلال، کوشش معماگونه و بسیار بی‌سابقه‌ای انجام داد تا نشان دهد که- برعکس فخر رازی- تقدیم عقل بر نقل، هم موجب کنار نهادن عقل و نقل هردو و هم موجب گرفتاری در الحاد و بی‌دینی می‌شود. او برای اثبات مدعای نخست، ضمن تلاش برای اثبات قطعیت ادله نقلی و مظنون دانستن ادله عقلی، می‌کوشد ابتنای اعتبار نقل بر عقل را به کلی منکر شود و بجای آن، ادله نقلی را مبنای اعتبار ادله عقلی معرفی کند. بنابراین، کنار نهادن ادله عقلی نه‌تنها موجب کنار نهادن ادله نقلی نمی‌شود، بلکه کنار نهادن نقل است که کنار نهادن عقل و نقل هردو را درپی دارد. این همان راه‌حل معماگونه‌ای است که او برای حل تعارض عقل و نقل و لزوم تقدیم نقل، ارائه می‌کند.
او دربرابر اتهام تشبیه و تجسیم نیز، قاطعانه مدعی است که اولا، تأویل فیلسوفان و متکلمان اشعری نیز به الحاد می‌انجامد؛ زیرا آنان به کمک ادله عقلی خدایی را اثبات می‌کنند که جز در ذهن، جایگاهی در عالم خارج ندارد و در صورت گزینش یکی از الحاد و تجسیم، اعتقاد به تجسیم برتری دارد. دوم، اعتقاد به تجسیم و همانندی خالق و مخلوق، منافاتی با توحید دینی ندارد و بلکه هدف بعثت و رسالت، تبلیغ و تشویق مردم به اینگونه ایمان دینی بوده است. براین اساس، او مدعی است که فیلسوفان و متکلمان اشعری که با استناد به ادله عقلی، ظاهر صفات خبری خداوند را منکرند، نه تنها ادله ظنی و باطل را بر ادله قطعی (نقلی) مقدم می‌کنند، بلکه کافر و ملحد هستند. ازاین‌رو، او آشکارا فتوا به کفر و الحاد مخالفان (و از جمله فخر رازی) و حتی فتوا به نابودی آنان می‌دهد.
نویسنده در دو جلد به بررسی هردو مدعای ابن‌تیمیه پرداخته است. جلد اول این مجموعه کاملا به مباحث نظری مسئله (یعنی قطعیت یا عدم قطعیت هریک از ادله نقلی و عقلی) اختصاص دارد و در آن، میزان ارزش ادله ابن‌تیمیه درباره لزوم تقدیم نقل بر عقل، بررسی شده و معماگشایی او مورد ارزیابی و نقادی قرار گرفته است. در جلد دوم به مباحث الهیاتی این مسئله می‌پردازد و تبیین می‌کند که رویکرد الهیاتی ابن‌تیمیه نیز ناسازگار با مسلمات عقلی و دینی و حتی مخالف برخی محکات دیگر ابن‌تیمیه است. افزون برآن، فتوای او به تکفیر بیشتر مسلمانان، به‌ویژه فتوا به جواز قتل آنان، مخالف تمامی مسلمات دینی و شیوه پذیرفته شده مسلمانان متقدم است.
این پژوهش از ویژگی‌هایی برخوردار است. نخست، می‌توان مدعی شد کاملا بی‌سابقه است. هرچند درباره ابن‌تیمیه تحقیقات گسترده‌ای انجام و آثار فراوانی منتشر شده است، پژوهشی درباره «تعارض عقل و نقل» به انجام نرسیده است. دوم، هرچند شخصیت محوری این پژوهش ابن‌تیمیه است، موضوع اصلی آن لزوما نه اختصاص به شخص ابن‌تیمیه دارد و نه مذهب او مهم است؛ بلکه تلاش دارد به نقد رویکرد ابن‌تیمیه و حتی شیعیان ظاهرگرا بپردازد. ازاین‌رو، نویسنده مقید بوده است حتی المقدور گرفتار مجادلات فرقه‌ای نشود تا آنجاکه می‌توان این پژوهش را در راستای دفاع از رویکرد اکثریت قاطع اهل سنت درباره جایگاه عقل و نقل دانست. سوم، تناقضات ابن‌تیمیه آنقدر است که هر محققی می‌تواند به بخشی از دیدگاه او استناد کند. تمایز ننهادن میان محکمات و متشابهات ابن‌تیمیه، مشکل بسیاری از آثار منتشره شده درباره او است. پژوهش حاضر تلاش دارد گرفتار چنین کاستی‌هایی نباشد.
جلد اول در 454 صفحه با شمارگان 1000 با قیمت 65000 هزار تومان از سوی انتشارات محبین در تابستان 1399 منتشر شده است. پخش: قم، بلوار معلم، مجتمع ناشران، طبقه دوم، پلاک 217 انتشارات صبح امید.
