نگاهی به صهیونیسم پژوهی گابریل پیتربرگ، نقادی صهیونیسم توسط تاریخ نگار یهودی
گابریل پیتربرگ، استاد یهودی و آرژانتینی الاصل تاریخ که بیشتر با سردبیری و یادداشت‌های خود در مجلات تخصصی تاریخ شناخته می‌شود توجه جامعه تاریخ نگاری جهان را با کتاب «یک تراژدی عثمانی» به خودش جلب کرد. او در این کتاب با بازخوانی تاریخ دوره عثمان دوم، از پادشاه حکومت عثمانی توانسته است روایتی نو از منظری متفاوت در مورد مناسبات درون عثمانی و نیز تحولات روز جامعه ارائه دهد.
اما کتاب دوم این استاد 65 ساله یهودی با نام «The Returns of Zionism: Myths, Politics and Scholarship in Israel» (نقاط عطف صهیونیسم: اسطوره‌ها، سیاست و پژوهش در اسرائیل) بیش از کتاب نخست او توجه‌ها را به خود جلب کرد.
او در این کتاب خود با نگاه انتقادی به بررسی مساله صهیونیسم و نگاه‌های حاکم بر گفتمان تاریخی صهیونیسم در قبال فلسطین پرداخته و خصوصاً به پیگیری تاثیرات این گفتمان‌ها در کنش‌های سیاسی و نیز آکادمیک، الهیاتی و ادبیاتی جامعه رژیم صهیونیستی پرداخته است.
پیتربرگ در این اثر خود که آن را می‌توان در شمار آثار بازنگاری تاریخ اسرائیل که در برابر تاریخنگاری ارتودوکسی صهیونیستی از سوی خود یهودیان و اسرائیلیان ظهور کرده است به شمار آورد، بررسی جریان صهیونیسم را با تکیه بر دوگانه‌های ساختاری‌ای که از روز نخست با آن مواجه بوده است از سالهای واپسین قرن نوزده شروع کرده و تا وضعیت امروز جامعه اسرائیل ادامه می‌دهد. او در واقع تلاش دارد با تشکیک در مبانی و مطلق بودن گفتمان حاکم صهیونیستی ریشه‌های تجدیدنظر و احتمال وجود گزینه‌هایی متفاوت در قبال سرنوشت یهودیان اروپایی در قرن نوزدهم و بیستم را تا سالیان دور بررسی کند.
او در اثر خود به روش‌های مختلف و با ادله‌های گوناگون از اسطوره‌ای بودن مبانی صهیونیسم سخن گفته و رابطه آنها با عالم واقع را مورد تشکیک قرار می‌دهد. او نشان می‌دهد که این گفتمان که در اصل به عنوان گفتمانی دینی به بار آمده است در اصل برگرفته شده از گفتمان‌های مسیحی و سکولار قرن نوزدهمی است و سه عنصر ملی گرایی، استعمارگری و سکنی گزینی اروپائیان در مناطق غیراروپایی در قرن نوزدهم و ابتدای قرن بیستم چطور ملزمه لازم برای ایجاد یک گفتمان الهیاتی – سیاسی یهودی را فراهم آورده است.
او در ادامه اثر خود بر مثلث زبان، دین و تاریخ تمرکز کرده شیوه بسط گفتمان صهیونیسم را که از سوی افراد غیرمتدین پیش کشیده شده در این مثلث بررسی می‌کند. او در حوزه الهیات و کتاب مقدس یهودی به زیرکی با مطالعه تطبیقی میان برخی تفاسیر و خوانش های غیرصهیونیستی و صهیونیستی از متن مقدس نشان می‌دهد که جریان صهیونیسم چطور از توان بالقوه دین و الهیات و خصوصاً تأویل پذیری کتاب مقدس به نفع اندیشه‌های سیاسی خود بهره برداری کرده است.
از ویژگی‌های دیگر کتاب توجهی است که نویسنده به تعارض گفتمان و عمل از سوی لیبرال‌ها و چپ‌های اسرائیلی دارد. او در فصل‌های مختلف کتاب خود بارها تاکید می‌کند که جریان لیبرال و روشنفکر اسرائیلی در هر موضوع جز مساله فلسطینیان معتقد و وفادار به مبانی لیبرالیسم است و همین وضعیت در خصوص جریان چپ خصوصاً در دهه‌های آغازین حیات اسرائیل نیز صدق می‌کند و جریان کمونیست اسرائیلی به رغم تمام ادعاهای خود از به کارگیری تمام سازوکارهای لازم برای زیرپا گذاشتن حقوق کارگران فلسطینی فروگذار نکرده است.
او در حوزه الهیات و کتاب مقدس یهودی به زیرکی با مطالعه تطبیقی میان برخی تفاسیر و خوانش های غیرصهیونیستی و صهیونیستی از متن مقدس نشان می‌دهد که جریان صهیونیسم چطور از توان بالقوه دین و الهیات و خصوصاً تأویل پذیری کتاب مقدس به نفع اندیشه‌های سیاسی خود بهره برداری کرده است.
از مهمترین ویژگی‌های کتاب پیتربرگ تلاشی است که او برای تفهیم فضای ذهنی صهیونیست‌ها به مخاطب غیراسرائیلی خود می‌کند. او در طول کتاب نشان می‌دهد که تناقض‌های موجود در جریان‌های چپ و راست یهودی و عدول‌هایی که جریان‌های مختلف حقوق بشری و دینی اسرئیلی از مبانی خود در موضوع فلسطین می‌کنند ریشه در یک نگاه تاریخی و الهیات سیاسی دارد.
او به خوبی نشان می‌دهد که چطور گفتمان تاریخی اسرائیل و صهیونیسم اساساً مردمان سرزمین فلسطین را به عنوان امری معدوم به شمار آورده و در جاهایی که نمی‌توانسته از آن چشم پوشی کند در حد موجوداتی صرفاً زنده و نه انسان با آنها روبرو شده است. او به خوبی به نقش ادبیات و نیز تاریخ نگاری برای پیاده کردن این نوع نگاه به فلسطینیان اشاره می‌کند و حتی در مواردی با مقایسه ویراست عبری آثار ادبی نویسندگان اسرائیلی با ویراست انگلیسی آنها نشان می‌دهد که حتی جریان روشنفکری اسرائیلی نیز چطور ریاکارانه آنچه برای جامعه صهیونیستی می‌گوید با آنچه در برابر جامعه جهانی به زبان می‌آورد متفاوت است
کتاب «نقاط عطف صهیونیسم: اسطوره‌ها، سیاست و پژوهش در اسرائیل» برای مطالعات پیشرفته در حوزه تاریخ سیاسی، گفتمان‌های تاریخی و فضای فکری – فرهنگی اسرائیل می‌تواند کتابی مفید و قابل استفاده به شمار آید.
نویسنده در ابتدای کتاب خود صهیونیسم را جنبشی از سوی اروپائیان شرقی و مرکزی که به شکل کلونی در فلسطین ساکن شده و نیازمند یک گفتمان برای ایجاد میراثی ملی برای خود بودند تعریف می‌کند. او معتقد است که برای فهم مساله صهیونیسم و گفتمان فکری – هویتی موجود اسرائیل باید در فضایی متفاوت از سایر جوامع کلونی شده، علاوه بر حوزه خاک، کار و نهادهای خصوصی باید به مساله بنیان‌های ایدئولوژیک، نگرش‌های علمی و متون ادبی اسرائیل نیز توجه کرد چرا که در غیر این صورت به نگاهی ناقص برای فهم اسرائیل مبتلا خواهیم بود.
گابریل پیتربرگ
او تاکید می‌کند که گفتمان تاریخی اسرائیل درحالی که نگاه استیلاگرانه شهرک نشینان یهودی را برتری داده است اما از شنیدن صدای ساکنان پیشین این سرزمین، عاقبت آنها و وضعیتی که پشت سرگذاشته اند خودداری کرده است. ملت یهود خود را به عنوان ملتی که هیچ شبیه و متناظری در تاریخ نداشته تعریف می‌کند. ملتی که هیچ مانعی در برابر خود نمی‌شناسد و اکنون که تصمیم به گرفتن سرزمینی گرفته است هیچ مساله ای نمی‌تواند دلیلی برای چشم پوشی این ملت از اهداف خود باشد. او در بخش‌های مختلفی از کتاب خود با گوشه چشمی به جوامعی همچون آمریکا، آفریقای جنوبی، الجزایر، برزیل و استرالیا که در طول تاریخ حجم قابل توجهی از مهاجران اروپایی را به قیمت نابودی بومیان در خود پذیرفته‌اند به تفاوت‌های اقدامات یهودیان مهاجر در فلسطین با مهاجران سرزمین‌های دیگر توجه کرده و به ریشه شناسی ایدئولوژیک این اقدامات می‌پردازد.
پیتربرگ در فصل نخستین اثر خود با بررسی تطبیقی نظریات دو متفکر تاثیرگذار یهودی در انتهای قرن نوزدهم یعنی تئودور هرتزل و برنارد لازار نشان می‌دهد که برخلاف آنچه امروز جامعه فکری اسرائیل در حال تبلیغ آن است متفکرین و روشنفکران یهودی نظریاتی متفاوت از آنچه که قرائت ارتودوکسی صهیونیستی ارائه می‌دهد داشته‌اند. او ضمن بررسی نظریات لازار نشان می‌دهد که او و گروهی دیگر از روشنفکران یهودی که متأثر از فضای آنارشیستی اروپایی بوده‌اند چطور به موجودیت یک ملت در فلسطین توجه کرده و با توجه به همین امر واقع نیز از اندیشه ایجاد یک ملت جدید در فلسطین خودداری کرده‌اند. در این میان تاثیرات فضای فکری آلمان و تفاوت‌های آن با محیط روشنفکری فرانسه و تاثیری که این دوگانگی بر اندیشه روشنفکران یهودی داشته‌اند از نکات جذاب این فصل است.
او در بخش‌های مختلفی از کتاب خود با گوشه چشمی به جوامعی همچون آمریکا، آفریقای جنوبی، الجزایر، برزیل و استرالیا که در طول تاریخ حجم قابل توجهی از مهاجران اروپایی را به قیمت نابودی بومیان در خود پذیرفته‌اند به تفاوت‌های اقدامات یهودیان مهاجر در فلسطین با مهاجران سرزمین‌های دیگر توجه کرده و به ریشه شناسی ایدئولوژیک این اقدامات می‌پردازد.
از ویژگی‌های قابل توجه اثر پیتربرگ توجهی است که به تحقیقات پیشینی پژوهشگران دیگر داشته و در این کتاب خود بارها ملخصی از نظریات پژوهشی همکارانش را ارائه می‌دهد. این ویژگی کتاب باعث شده است تا حجم بالایی از افراد، کتاب‌ها و مقالات در اثر مورد توجه و اشاره قرار گرفته و جایگاه آنها در هندسه فهم ذهن اسرائیلی نشان داده شود. بخشی از این افراد و کتاب‌ها منتقدین و بخش عمده‌ای از آنها موافقین و شارحین گفتمان صهیوینستی هستند که پیتربرگ تلاش می‌کند تعارضات کارها و اندیشه‌های آنها را بررسی کند.
از جذابترین بخش‌های کتاب پیتربرگ توجهی است که او به نقش نهاد آکادمی در تطورات و مشروعیت بخشی به گفتمان صهیونیستی داشته است. او نشان می‌دهد که دانشگاه عبرانی قدس و پس از آن انیستیتوی مطالعات جامعه شناختی اسرائیل چه نقش عمده‌ای در فراوری و بهره برداری از گفتمان تاریخی – الهیاتی یهودی داشته‌اند و در اصل از اساس تأسیس آنها نه برای اقدامی علمی و یا تلاشی برای ارتقای علمی جامعه یهودیان بلکه ساختاری برای تولید فکر در حوزه مشروعیت بخشی به اقدامات صهیونیستی در فلسطین بوده است. او پژوهشگری و نهاد آکادمی را در کنار سیاست و گفتمان‌های ایدئولوژیک رکن سوم تاثیرگذار در ایجاد گفتمان تاریخی صهیوینسم معرفی می‌کند.
او با اشاره به این که در این گفتمان تاریخی نخستین بنیان، خروج قوم یهود از تبعید تاریخی است تاکید می‌کند که این گفتمان به رغم ظاهر الهیاتی‌اش اما در واقع «اوتوریته تاریخ را جایگزین اوتوریته الهی کرده است» و به این ترتیب به سوی جریانی سکولار شدن حرکت کرده است.
او ضمن بررسی نظریات لازار نشان می‌دهد که او و گروهی دیگر از روشنفکران یهودی که متأثر از فضای آنارشیستی اروپایی بوده‌اند چطور به موجودیت یک ملت در فلسطین توجه کرده و با توجه به همین امر واقع نیز از اندیشه ایجاد یک ملت جدید در فلسطین خودداری کرده‌اند. در این میان تاثیرات فضای فکری آلمان و تفاوت‌های آن با محیط روشنفکری فرانسه و تاثیری که این دوگانگی بر اندیشه روشنفکران یهودی داشته‌اند از نکات جذاب این فصل است.
از شخصیت‌های کلیدی‌ای که پیتربرگ به عنوان نمادی از تطورات جامعه فکری و ایدئولوژیک صهیونیستی بر روی آن تمرکز کرده است سرگذشت بن گورین، نخست وزیر سابق اسرائیل و از تاثیرگذارترین افراد در تبیین و مشروعیت بخشی به مهاجرت‌های یهودیان به فلسطین و پاکسازی فلسطینیان از خاک آبا و اجدادی خودشان بوده است.
بن گورین یکی از چهره‌های اصیل صهیونیست است که نشان می‌دهد همه چیز برای اسرائیل است و در راستای تحقق این هدف می‌توان از مصادره به مطلوب و تأویل هر گفتمانی، استنادات مختلف به کتاب مقدس و اقدامات فیزیکی خودداری نکرد. پیتربرگ با اشاره به مصاحبه‌ای تاریخی از بن گورین نشان می‌دهد که او معتقد بود اگر قرار باشد او بین دو گزینه مهاجرت دادن همه کودکان یهودی آلمان به انگلیس و زنده ماندن آنها و یا مهاجرت به فلسطین و کشته شدن نیمی از آنها مختار باشد، او حتماً گزینه دوم را انتخاب خواهد کرد.
از دیگر موضوعات قابل توجه در کتاب توجهی است که نویسنده به کنعانیان به عنوان یک جریان فکری و عقیدتی کمتر شناخته شده در تاریخ معاصر فکری یهویدیان می‌پردازد. او نشان می‌دهد که تشکیل فلسطین تا چه حد در جهان ذهنی یهودیان فلسطین و اروپا غریب بوده و این اقدام سیاسی چه تاثیراتی را در گرایشان فکری آنها ایجاد کرده است. رابطه مقوله‌های هویتی‌ای همچون یهودی بودن، اسرائیلی بودن و مهمتر از همه فلسطینی بودن (برای یهودیان بومی فلسطین که مخالف مهاجرت‌های یهودیان اروپایی به فلسطین بودند) در قرن بیستم چطور وضعیتی آشوبناک برای ذهن یهودیان ایجاد کرد.
از نکات جذاب کتاب «نقاط عطف صهیونیسم: اسطوره‌ها، سیاست و پژوهش در اسرائیل» فرآیند آغاز تحقیقات باستانشناسی در فلسطین به عنوان تلاشی مقدماتی برای مشروعیت بخشی برای اشغال این کشور از سوی یهودیان است. نویسنده در بخش از کتاب نشان می‌دهد که چطور باستان شناسان یهودی به برکت تساهل و تسامحی که حکومت‌های مسلمان در طول قرنها نسبت به آثار و ابنیه تاریخی و نیز متون یهودی از خود نشان داده‌اند موفق به نظریه پردازی شده‌اند.
کتاب در سال 2008 از سوی انتشارات دانشگاه کالیفرنیا در 298 صفحه منتشر شده است.
