مروری بر کتاب فلسفه نظری تاریخ؛ مفاهیم و نظریه‌ها؛
فلسفه نظری تاریخ کوششی است تا معنا و مفهوم روند کلی پدیده‌های تاریخی را کشف کند و به ماهیت کلی و عام فرآیند تاریخ دست یابد.
مروری بر کتاب فلسفه نظری تاریخ؛ مفاهیم و نظریه‌ها تألیف مجید کافی زمستان ۱۳۹۳ به همت انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت) منتشر شد.
کتاب حاضر به عنوان متن درسی فلسفه نظری تاریخ برای دانشجویان رشته‌های تاریخ و جامعه شناسی در مقطع کارشناسی ارشد و دکترا و نیز دیگر علاقه مندان به مطالعات نظری تاریخ و جامعه تهیه شده است.
این اثر در واقع جلد دوم کتاب مجموعه مطالعات نظری تاریخ، جامعه شناسی تاریخ محسوب می‌شود که در آن فلسفه نظری تاریخ بررسی می‌شود.
کتاب جامعه شناسی تاریخی؛ مبانی، مفاهیم و نظریه‌ها، شامل بخش‌های زیر بود:
بخش اول: مطالعات تاریخی
بخش دوم: جامعه شناسی تاریخی
بخش سوم: نظریه‌های کلاسیک جامعه شناسی
بخش چهارم: نظریه پردازان و مکاتب
بخش پنجم: اندیشمندان مسلمان
بخش اول آن جستار بر آن بود تا ضمن بیان موضوع، روش، و هدف تاریخ سنتی، و تفاوت آن با تاریخ اجتماعی؛ نقدهای جامعه شناسی بر تاریخ سنتی، اختلاف بین مورخان و محققان جدید مطالعات تاریخی در خصوص بازسازی و بازنگری اطلاعات تاریخی را روشن سازد و در صورت امکان راه حلی ارائه دهد.
بخش دوم به تعریف، موضوع، روش و هدف جامعه شناسی تاریخی و ارائه یک راه حل و بیان یک تقسیم کار علمی بین محققان تاریخ اجتماعی و جامعه شناسی تاریخی مورد توجه قرار می‌گیرد.
فصل دوم آن، در باب همگرایی‌ها و واگرایی‌های تاریخ اجتماعی و جامعه شناسی تاریخی بحث می‌کند و سرانجام در فصل سوم نقطه اشتراک تاریخ اجتماعی و جامعه‌شناسی تاریخی، یعنی نظریه‌های جامعه شناسی مورد استفاده در مطالعات تاریخی مورد بحث و بررسی قرار خواهد گرفت.
بخش سوم به تعریف نظریه اجتماعی، کاربرد آن در مطالعات تاریخی و مهم‌ترین نظریه‌های اجتماعی که بیشترین کاربرد را در مطالعات تاریخی دارند، پرداخته بود.
بخش چهارم نیز به نقد و بررسی آرا و اندیشه‌های مهم‌ترین نظریه پردازان غربی عرصه جامعه شناسی تاریخی اختصاص یافته بود و سرانجام در بخش پایانی به بحث و بررسی اندیشه‌های پاره‌ای از اندیشمندان مسلمان در خصوص استفاده از نظریه‌های جامعه شناسی در مطالعات تاریخی و گرایش آنان به جامعه شناسی تاریخی اختصاص یافته بود.
فهرست فلسفه نظری تاریخ؛ مفاهیم و نظریه‌ها عبارت است از:
کلیات
بخش اول: حرکت در تاریخ
فصل اول: عوامل غیرانسانی حرکت تاریخ
فصل دوم: عوامل انسانی حرکت تاریخ
فصل سوم: الگوی حرکت تاریخ
فصل چهارم: پیشرفت در تاریخ
فصل پنجم: قانونمندی جامعه و تاریخ
فصل ششم: قوانین تاریخی و اختیار انسان
فصل هفتم: آینده تاریخ
فصل هشتم: پایان تاریخ
بخش دوم: نظریه پردازان
فصل اول: از هراکلیت تا کانت
فصل دوم: هگل
فصل سوم: کارلایل
فصل چهارم: کارل مارکس
فصل پنجم: نیچه
فصل ششم: اشپنگلر
فصل هفتم: یاسپرس
فصل هشتم: توین بی
فصل نهم: متفکران معاصر
بخش سوم: متفکران مسلمان
فصل اول: شهید مطهری
فصل دوم: دکتر شریعتی
فصل سوم: شهید صدر و نظریه سنت‌های تاریخی
در این کتاب، تاریخ به معنای مجموعه حوادث و وقایعی که در گذشته اتفاق افتاده‌اند و بر نگرش‌ها و بینش‌ها، گرایش‌ها و رفتار انسان تأثیر و تأثر داشته‌اند، به کار رفته است.
تاریخ مجموعه‌ای است که اجزای آن با یکدیگر ارتباط دارند، هر حادثه‌ای به گزاف رخ دادنی نیست و نتیجه رخ‌داده، مطابق طرحی بوده که بعدها رخ خواهد داد، تأثیر می‌گذارد. به طوری که هر حادثه‌ای اجازه رخ دادن در آینده را نخواهد داشت.
این کتاب در باب فلسفه نظری تاریخ، نه فلسفه نقدی تاریخ نگاشته شده و مرز خود را با مباحث و موضوعات جامعه شناسی تاریخی حفظ می‌کند. فلسفه نظری تاریخ کوششی است تا معنا و مفهوم روند کلی پدیده‌های تاریخی را کشف کند و به ماهیت کلی و عام فرآیند تاریخ دست یابد.
در تحلیل و بررسی نظریه‌های فلسفه تاریخ مورد بحث در این جستار به معنای وجودشناسانه و غایت شناسانه تاریخ و همچون به لاهوتی یا ناسوتی بودن نگرش تاریخ آنها توجه می‌شود.
در پشت جلد این اثر در معرفی آن آمده است: چندین علم برای بررسی واقعیت گذشته به وجود آمده است؛ یکی تاریخ سنتی است که با فرض پذیرش به عنوان علم، علمی شخصی و جزئی است؛ اگرچه بسیاری از فیلسوفان علم در علم بودن آن نیز تردید دارند.
دوم تاریخ‌های علمی از جمله تاریخ اجتماعی است که اگرچه گزاره‌های آنها از گزاره‌های صرفاً تفریدی فاصله گرفته‌اند؛ ولی تا شکل گیری گزاره‌های تعمیمی که برای علم شدن معرفت‌های بشری لازم هستند، بسیار فاصله دارند.
سوم فلسفه‌های مختلف نظری تاریخ- که گزاره‌های آنها کاملاً تعمیمی و فراگیرند-مدعی هستند که می‌توان قوانینی عام و جهان شمول در بین پدیده‌های گذشته کشف کرد.
فلسفه نظری تاریخ افزون بر باورداشت به وجود قانون در بین پدیده‌های گذشته، باور به قدرت پیش بینی حوادث آینده را نیز دارد.
آخرین مورد، جامعه شناسی تاریخی است که در مقابل تاریخ سنتی و فلسفه‌های نظری تاریخ شکل گرفته و مدعی رابطه نظام مند بین پدیده‌های گذشته است؛ ولی چندان نسبت به آینده نگری تمایل ندارد؛ اگرچه پاره‌ای از جامعه شناسان تاریخی به نوعی آینده پژوهی و برنامه ریزی برای آینده را در دستور کار خود قرار داده‌اند.
