کتاب «زنان زرخرید» منتشر شد / بررسی وضعیت کنیزان در ایران از طاهریان تا مغول

بردگان از تاریخ باستان تا اواخر دوره قاجار در جامعه ایران حضور داشتند و در پی تصویب قانون «منع خرید و فروش برده در خاک ایران و آزادی بردگان هنگام ورود به ایران» در اسفند سال ۱۳۰۷ شمسی، مبادله و معامله غلام و کنیز منسوخ شد.

این تحقیق با این هدف آغاز شده تا قابلیت‌های پژوهشی گروه‌های در حاشیه فرادید آید؛ بررسی وضعیت کنیزان در ایران که فرودست‌ترین قشر زنان بودند.

این تحقیق برای پاسخ به این مسئله شکل گرفته که خرید و فروش زنان و دختران در چه جامعه‌ای ـ با چه ساختارهای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی‌ای ـ رخ می‌داد و عوامل استمرار این پدیده به درازای چندین قرن چه بود؟

برای پاسخ به این پرسش گستره متنوعی از منابع تاریخی، جغرافیایی، سفرنامه‌ها، تراجم و رجال، اخلاقی و تعلیمی، حکایات و داستان‌ها و منابع فقهی بررسی شده‌اند.

عرصه پژوهش زنان تا سال‌ها در شمار «از یادرفته‌های تاریخی» بود تا به مدد برخی آثار مانند «حکایت دختران قوچان» اهمیت پژوهشی این حوزه به دید آمد.

هرچند بازهم در این حوزه زنانی چون پریخان خانم و مهد علیا و قره‌العین در مرکز توجه بودند و از انبوه زنان بی‌نام و نشان در آثار و پژوهش‌های تاریخی اثری نبود.

بردگان نیز از این حکایت مستثنی نبودند، جز اینکه غلامان بیش از هم‌نوعان مونس خود یعنی کنیزان در معرض توجه قرار گرفتند؛ چون با ورود به ساختار قدرت با عرصه‌های سترگ پیوند یافتند.

کم نیستند غلامانی که به سپاه‌سالاری رسیدند، حکومت بر پهنه‌های وسیعی را عهده‌دار شدند یا حتی سلسله‌هایی در مصر و هند تأسیس کردند که در منابع تاریخی به «ممالیک» شهره‌اند.

رویدادهای سترگ تاریخی بررسی‌های کلان سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و بازجست تأثیر شخصیت‌های مهم و نام‌آور ایرانی تا پیش از دو دهه پیش، غالب پژوهش‌های تاریخی در ایران را شامل می‌شد و حوزه‌هایی نظیر زنان و بردگان و کودکان و طبقات فرودست جامعه، با عنوان «گروه‌های در حاشیه» اگر نه بی‌اهمیت، کم‌اهمیت دانسته می‌شدند.

روایت‌های کلان از تاریخ بر خرده‌روایت‌های تاریخی سیطره دارد، کلان‌روایت‌ها پژوهش‌های سترگ تاریخی را شامل می‌شوند و خرده‌روایت‌ها به گروه‌های در حاشیه و زندگی روزمره مردم می‌پردازند.

این تقسیم‌بندی چندان ریشه‌دار است و سمت‌وسوی پژوهش‌های تاریخی را سامان می‌دهد که به‌درستی می‌توان از آن با عنوان «تاریخ غفلت» یاد کرد.

البته نباید از نظر دور داشت که سمت‌وسوی پژوهش‌های تاریخی محصول سنت دیرپا و نخبه‌گرای تاریخ‌نگاری ایرانی است که از دیرباز در قالب شاهنامه‌ها، سالنامه‌های دربار و دیوان، رسوم دارالخلافه و تاریخ‌های عمومی از زمان آدم ابوالبشر تا زمان مؤلف رخ نشان داد که حوادث مهم و رویدادهای شگفت را در خور توجه می‌دانستند و از نحوه گذران زندگی طبقات فرودست اجتماع چشم می‌پوشیدند.

کتاب «زنان زرخرید؛ بررسی وضعیت کنیزان در ایران از طاهریان تا مغول» در چهار فصل تنظیم شده است. پیشینه تاریخی، کنیزان به مثابه کالا، کنیزان و گروه‌های اجتماعی و کنیزان؛ نگاهی از درون فصل‌های کتاب را تشکیل می‌دهد.

نویسنده کتاب را با جمله جالبی آغاز کرده و آن را تقدیم زنان ایران کرده است: «تقدیم به تمامی زنان سرزمینم که محرمانه‌ترین و زنانه‌ترین احکام‌شان را مردان می‌نویسند!»

فصل یکم کتاب اختصاص دارد به بررسی وضعیت کنیزان در ایران دوره ساسانی و دو قرن نخست اسلامی و سپس وضعیت این گروه اجتماعی در میان اقوام و قبایل مهاجر به ایران، یعنی اعراب در دو دوره جاهلی و قرون نخستین اسلامی و ترکان مستقر در دشت‌های آسیای مرکزی بررسی شده است.

کنیزان هنگامی که به بازارهای برده‌فروشان راه می‌یافتند یا در حراجی‌ها بر آنان قیمت می‌نهادند، فقط کالایی به شمار می‌آمدند که همانند دیگر کالاها از مناطقی وارد و در مراکز فروخته می‌شدند و فروشنده و خریدار در فروش و خرید این کالا سود خود را می‌جستند.

در فصل دوم در نظر است بدون در نظر گرفتن سرشت انسانی کنیزان، به آنان همانند کالا نگریسته و بررسی شود که کنیزان از چه طرقی به دست می‌آمدند؟ از چه مبادی‌ای وارد قلمرو اسلامی می‌شدند؟ از چه قومیت‌هایی بودند؟ بیشتر در کدام مراکز و به چه قیمت‌هایی فروخته می‌شدند؟ و از فروش‌شان چه میزان مالیات دریافت می‌شد؟

در تحلیل و تبیین مباحث این فصل، به ویژه خرید و فروش، قیمت و مالیات کنیزان از نظریه اقتصاد نهادی (نهادگرایی در اقتصاد) استفاده شده است.

در فصل سوم نویسنده در نظر دارد با بررسی آموزش کنیزان و پیشه‌های خاص آنان و شناخت کارکرد و نقش‌شان در میان گروه‌های اجتماع، به کنیزان در متن جامعه و در درون گروه‌های اجتماعی بنگرد.

کنیزان پس از فروش با قبول و انجام وظایفی در میان گروه‌های اجتماعی به نیازهایی در جامعه پاسخ می‌گفتند و از این راه مستقیماً با زندگی مردم و ساختارهای فرهنگی ـ اجتماعی جامعه ارتباط می‌یافتند.

آموزش کنیزان و پیشه‌های آنان زمینه حضورشان در گروه‌های اجتماعی را فراهم می‌کرد، از این‌رو این دو مبحث مقدم بر گروه‌های اجتماعی بررسی می‌شود.

خرید کنیز کنش اجتماعی مفروض گروه‌های اجتماعی است؛ از این‌رو نوع رابطه گروه‌های اجتماعی و نحوه تعامل آنان با کنیزان با بهره‌گیری از نظریه کنش اجتماعی پارسونز تحلیل و در پایان نحوه تعامل جامعه ایران در این دوره با کنیزان بر اساس متغیرهای الگویی پارسونز ارزیابی شده است.

هرچند تفکیک مباحث خرد و کلان در موضوع کنیزان دشوار است و به برخی از مباحث این فصل در فصول پیشین نیز اشاره شده است؛ گردآوردن این گفتار در این فصل پاسخ به این سؤال است که آیا زمینه‌های استمرار انقیاد کنیزان به عواملی در درون گروه آنان ارتباط داشت یا فرآیندی برون‌گروهی و ناشی از تأثیرات جامعه یا خواست گروه‌های بهره‌مند از بردگی بود؟

آیا در جوانب زندگی کنیزان عناصر و مؤلفه‌هایی وجود داشت که آن را فارغ از به‌کارگیری‌شان در گروه‌های اجتماعی و در پیشه‌های متفاوت به گروهی واحد تبدیل سازد؟

نویسنده در فصل پایانی موضوع کنیزان را از درون گروه کنیزان بازنگری و جوانب زندگی کنیزان، شخصیت حقیقی، حقوقی و اجتماعی آنها، نحوهپوشش و آرایش، حدود اختیارات، باورها، ازدواج و نحوه دستیابی آنها به استقلال مالی و آزادی را بررسی کرده است.

کتاب «زنان زرخرید؛ بررسی وضعیت کنیزان در ایران از طاهریان تا مغول» نوشته فریبا کاظم‌نیا در 253 صفحه، شمارگان 550 نسخه و بهای 70 هزار تومان از سوی انتشارات تیسا منتشر شد.