حکایت مصحف تاریخی مراکش که وقف مسجدالاقصی شد
عشق و ارادت به مسجدالاقصی از زمان‌های گذشته تاکنون مورد توجه شخصیت‌های برجسته جهان اسلام بوده است. از جمله این چهره‌ها، ابوالحسن علی مرینی، پادشاه مراکش(دهمین سلطان از بنی‌مرین) است که با اهدای اثر گرانقدر خود یعنی قرآنی دست‌نویس به مسجدالاقصی، توجه و ارادت خود را به مردم فلسطین و قبله نخست مسلمانان نشان داد.
به نقل از پایگاه خبری الجزیره، موزه اسلامی مسجدالاقصی، قرآنی خطی به نام «مصحف صندوقدار مراکش» را در خود جای داده است.
۷ قرن پیش ابوالحسن علی بن عثمان بن یعقوب مرینی، ملقب به منصور بالله (از ۷۳۱ تا ۷۴۹ق) تصمیم گرفت اثری از خود در مسجدالاقصی به‌جا بگذارد. او مصحفی را نگاشت که در مقایسه با قرآن‌های دست‌نویس آن روزگار در نوع خود بی‌نظیر، فاخر و یگانه است.
این اثر تا به امروز شاهد و گواه هنر اسلامی مراکش و عشق اهالی این کشور به قدس و مسجدالاقصی است.
این مصحف در صندوق چوبی مربع شکل نقره‌کوب نگهداری می‌شود. صندوق قرآن به چند بخش تقسیم شده تا جزءهای قرآن به همراه نسخه‌های وقف‌نامه را به شکلی جدا از هم در خود جای دهد.
طبق وقف‌نامه «مصحف صندوقدار مراکش»، این قرآن در سال ۱۳۴۴ میلادی به خط سلطان ابوالحسن مرینی کتابت شد.
ابوالحسن به خاطر ارادت و احترامی که به مسجدالاقصی داشت، این مصحف را به عنوان هدیه، وقف قبله نخست مسلمانان کرد.
در وقف‌نامه این مصحف آمده است: «این نسخه قرآن داخل قبه‌الصخره بعد از قرائت سوره حمد و توحید، ناس و فلق و آیات ابتدایی سوره بقره ختم شود و بر نبی گرامی اسلام درود فرستاده شود و برای واقف، پدر و مادر، فرزندان او و تمام مسلمانان دعا شود.
همچنین قاری این مصحف باید از صالحین، حافظان قرآن و افراد نیکوسرشت باشد.»
حاکم خوش‌خط و خوش‌اخلاق مسلمانان
سلطان ابوالحسن منصور بالله مرینی، ملقب به امیرالمسلمین، از بزرگان بنی مرین و از نژاد بربرها بود.
او اخلاقی نیکو داشت و انسانی فهیم و متواضع بود. سلطان ابوالحسن مرینی به زهد و پارسایی و داشتن خطی زیبا معروف بود.
او این هنر را از پدرش به ارث برده بود. ابوالحسن در زمان زمامداری، وحدت را در سراسر سرزمین خود(طرابلس غرب و تمام آفریقای شمالی و قسمتی از اندلس) حاکم کرد و چندین مرکز آموزشی و دینی همچون مدرسه و مسجد به ویژه در مصر ساخت.
در طول تاریخ، فرمانروایان مسلمان، مصحف قرآن کریم را از گرانبهاترین و ارزنده‌ترین هدایا به حساب می‌آوردند. آنها برای تقویت روابط سیاسی و دیپلماتیک با دیگر کشورها، آن را به عنوان هدیه برای یکدیگر می‌فرستادند.
حاکمان مراکش با مصر و مشرق‌زمین مراوده داشتند و مراکش را در امتداد جهان اسلام می‌دانستند.
با توجه به صندوق قرآنی مراکش می‌توان دریافت که سلطان ابوالحسن مرینی با ملک ناصر محمد بن منصور قلاوون، سلطان مملوکی در مصر هم‌دوره بوده است.
سلطان ابوالحسن ۳ نسخه از قرآنی را که به خط خود نگاشته بود، به سلطان ناصر محمد بن منصور قلاوون اهدا کرد. او یک نسخه را وقف مسجدالحرام در مکه، نسخه‌ای را وقف مسجدالنبی(ص) در مدینه و نسخه سوم را وقف مسجدالاقصی کرد.
از این سه نسخه خطی به جز مصحف صندوقدار که همچنان در مسجدالاقصی موجود است، از دیگر نسخه‌ها اثری باقی نمانده است.
انجام پژوهش‌های مفصل
محققان زیادی درباره مصحف صندوقدار مراکش مطالعه داشته‌‌اند اما هیچ‌کس به‌طور ویژه و به شکل آکادمیک به بررسی آن نپرداخته تا اینکه در سال ۲۰۲۰ خانمی فلسطینی ساکن بیت‌المقدس به نام «سمر نمر بکیرات»، کارشناس مرمت نسخه‌های خطی، دست به پژوهش تاریخی در خصوص هنر نگارش مصاحف در عصر مرینی زد. او این مصحف را با تکیه بر علم Codicology (نسخه‌شناسی) از دو جنبه مادی و هنری مورد بررسی و تحلیل قرار داد.
این کارشناس نسخ خطی بیان می‌کند: تحقیق و بررسی مصحف صندوقدار مراکش به صبر و تلاش زیادی نیاز داشت. من تمام بخش‌های این اثر تاریخی را روشمند و به طور کامل بررسی کردم.
یکی از اجزای این مصحف منفصل را جدا کردم تا مکونات و جزئیات مادی آن و چگونگی دوخت صفحات را بشناسم و سعی کردم اسلوب نقش و نگار روی جلد و عناصر نگارش و زیباآرایی صفحات آن را به دقت بررسی کنم.
مفقود شدن بعضی جزءها
به گفته بکیرات، صندوقچه کمک کرده تا مصحف مراکش کیفیت مطلوب را داشته باشد علاوه بر آن آیات بر روی پوست نوشته شده که مثل کاغذ خورده و پوسیده نمی‌شود.
این محقق می‌گوید: پنج جزء این مصحف مفقود بود که در عصر عثمانی و در سال ۱۸۰۷ به همت حاج مبارک بن عبدالرحمن المالکی بازنویسی شد و در سال ۱۹۳۲جزء سی‌ام این مصحف مفقود شد و امروز فقط ۲۴ جزء آن به خط سلطان مرینی برای ما باقی مانده است.
مصحف مراکش با جوهری از مواد عطرآگین مثل زعفران و مشک آغشته به جوهر کربنی نوشته شده است.
عنوان و پایان سوره‌ها در این مصحف به خط کوفی نوشته شده اما متن مصحف به خط مراکشی ساده و بدون هیچگونه تزئین، به نگارش درآمده است.
هر جزء این مصحف، صفحه‌ای مربع شکل است که برای حفظ قداست کلام‌الله، خط آن به شکلی زیبا و درشت نوشته شده است.
ابداع در صفحه‌آرایی و نقش و نگارها
این پژوهشگر فلسطینی، برتری و شهرت مصحف مراکش را در طرح‌های زینتی متنوع در آغاز هر جزء می‌داند که عناصر هندسی زیبا و گل و گیاه‌های رنگارنگ را در خود جای داده است.
شکوه و جمالی که در این نقش و نگارها و همچنین در فواصل بین آیات می‌بینیم، بازتابی از زیبایی و جمال هنر اسلامی مراکش در عهد المرینی است.
سمر نمر بکیرات در خصوص جلد مصحف بیان می‌کند: جلد این قرآن در نهایت زیبایی، دقت و ظرافت با قابی از نخ‌های طلایی و نقره‌ای‌رنگ تزئین شده اما صندوقچه قرآن مزین به روکشی از پوست و گلدوزی شده با نخ‌های نقره‌ای رنگ و نقش و نگارهای جذاب هندسی و گیاهی بوده که از پیشرفت هنر تزئین و صفحه‌آرایی در مراکش و تفاوت آن با هنر مشرق زمین حاکی است.
ارزش تاریخی قرآن صندوقدار مراکش
طبق گفته سمر نمر بکیرات، اهمیت این مصحف بیانگر اهمیت قرآن نزد مسلمانان است. علاوه بر آن مصحف به دست شخص سلطان، به نگارش درآمده که این اقدامی کم‌سابقه است.
مسئله دیگری که بر اهمیت آن می‌افزاید آن که این تنها نسخه باقی مانده از چهار مصحف کتابت شده به دست سلطان ابوالحسن است که در میراث و فرهنگ ادبیات اسلامی مراکش از آن یاد می‌شود.
این نسخه‌شناس فلسطینی می‌افزاید: ارزش تاریخی این نسخه بسیار زیاد است و مردم قدس و همینطور مراکش نمی‌توانند هیچ بهایی برای آن تعیین کنند.
آنها به این مصحف افتخار می‌کنند چرا که آن یکی از دلایل تاریخی توجه حاکمان و اهالی مراکش به شهر قدس بوده است.
یادآور می‌شود، نسخه‌های خطی قرآن زیادی به‌ویژه در عصر مملوکی و عثمانی از سوی شاهان و حاکمان مسلمان به مسجدالاقصی تقدیم شده است مثل مصحف «انورپاشا»، «مصحف صندوقدار سلطان مراد» و مصحف سلطان «برسبای»(مصر) که بزرگترین مصحف در موزه اسلامی فلسطین است.
