علویان کیستند؟

گرچه علویان ترکیه هم‌اکنون حس همدلی خاصی با ایرانیان به عنوان شیعیان ندارند، اما محبت به اهل‌بیت(ع) به‌ویژه قرار گرفتن بارگاه حضرت امام رضا(ع) و در مرتبه بعد مزار و بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی در ایران و این که زادگاه و خاستگاه حاجی بکتاش ولی از بزرگان علوی در نیشابور ایران بوده است، می‌تواند به عنوان وجوه اشتراک ایران و علویان مطرح شود. از دیگر سو نیز ارادت علویان به شاه اسماعیل صفوی، عمادالدین نسیمی و ملا محمد فضولی به عنوان سه تن از هفت شاعر مورد احترام آنان از دیگر وجوه اشتراک ایران و علویان است. در عین حال علویان توجه خاصی به سرزمین «خراسان» به عنوان خاستگاه خود و اندیشه‌وران‌شان دارند.

علویان قائل به چهارده معصوم و دوازده امام هستند. از میان ائمه(ع) بیش از همه به امام علی(ع)، امام حسین(ع) و امام صادق(ع) توجه نشان می‌دهند. 

برخی علویان نماز و روزه به جای می‌آورند و برخی چنین اعتقادی ندارند. هم‌چنین دوازده روز اول ماه محرم را روزه می‌دارند. عموم علویان به مسجد نمی‌روند و به جای آن در «جمع‌خانه» گرد می‌آیند و آیین‌های خاصی هم‌چون سماع به جای می‌آورند. 

علویان علی‌رغم جمعیت به نسبت فراوان خود کم‌تر مورد توجه مجامع علمی و دانشگاهی قرار گرفته‌اند. 

تأثیرات عقاید باستانی در علویان

در میان ترکان پیش از اسلام، شمن‌گرایی، توتم‌گرایی، مانویت و مسیحیت نیز کم و بیش رواج داشت. دو رساله از رسالات مقدس دین مانی، به زبان ترکی اویغوری از گذشته‌های دور بر جای مانده است. در آسیای میانه به این زبان نزدیک چهل هزار قطعه متن مانوی نیز کشف شده است. باورهای اصلی ترکان باستان همان گؤی‌تانری‌ پرستی بوده است که آن را دین قامایی نیز گفته‌اند. در کنار آن‌ها از توتم‌گرایی نیز باید سخن گفت که نشانه‌های آن هم‌اکنون در نقش‌های قالی ترکمن و قشقایی بر جای مانده است. 

تناسخ و گردش ارواح باور محوری در همه‌ی این کیش‌ها و آئین‌ها بوده است که هم اکنون در میان علویان، بکتاشی‌ها و اهل حق نیز چنین است. آداب و مراسم آئینی قامایی نیز در بین فرقه‌های فوق هم اکنون رواج دارد. از منابع اصلی تحقیق در این آئین‌ها، گذشته از کتیبه‌ها و سنگیادهای دشت اورخون و متون چرم‌نبشته اویغوری، می‌توان به بیاض‌ها و رسالات درون گروهی اهل حق، علویان و بکتاشیه اشاره کرد.

نُصیری‌های سوریه

گرچه نُصیری‌ها نیز از زیرمجموعه‌های علویان به شمار می‌روند و اشتراکات بسیاری با دیگر علویان دارند اما ظاهراً‌ آنان هیچ ارتباط تاریخی خاصی با یکدیگر نداشته‌اند. عده‌ای معتقدند عقاید نُصیری‌ها به غلات شیعه بازمی‌گردد. عقاید آنان به نصیر بن حمدان بازمی‌گردد. نُصیری‌ها همگی عرب‌زبان و در سوریه و نیز استان هاتای و شهر آدانای ترکیه زندگی می‌کنند. دوازده درصد از جمعیت سوریه را علویان تشکیل می‌دهند. 

بکتاشیان آلبانی

منطقه بالکان یکی از نقاط مهم دنیا است که از لحاظ مذهبی تنوع بسیاری دارد و از گذشته‌های دور تا به حال به دلیل گرایش‌های مختلف دینی،‌ مذهبی و قومی جنگ‌های مختلفی در این منطقه شکل گرفته است. مسلمانان به جز در دوره عثمانی،‌ در سایر دوره‌های تاریخی همواره تحت فشار حاکمان بوده‌اند.

میزان قابل توجهی از مسلمانان آلبانی را بکتاشی‌ها تشکیل می‌دهند. آنان به اجبار حکومت عثمانی به آلبانی کوچانده شدند. با مراجعه به آثار مکتوب و گزارش‌های نویسندگان آلبانی می‌توان دریافت که حضور گروهی از خراسانیان به‌ویژه دراویش در آلبانی، موجب شد تا فرهنگ ملی آلبانی با خصوصیات ویژه شکل گیرد. بخشی از این تأثیر را می‌توان در واژگان فارسی راه یافته به زبان آلبانیایی و برخی آداب و رسوم ایرانی در فرهنگ آلبانی دریافت.

 
برخی معتقدند علویان پاره‌ای جدا افتاده از شیعیان هستند و می‌توان اشتراکاتی هم‌چون اعتقاد به دوازده امام را به میان کشید اما برخی دیگر معتقدند اختلافاتی از نظر اعتقادی و آیین‌های دینی میان این دو گروه مذهبی وجود دارد. اختلافاتی هم‌چون عدم به پا داشتن نماز از سوی علویان، نگاه غلوگونه علویان به امام علی (ع)، گرایش‌های صوفیانه در میان آنان و . . .