مماشات و مدارا را از پیامبر نیاموختیم
سیدحسن اسلامی اردکانی
چهار دوره زندگانی پیامبر (ص)؛ دوران پیش از بعثت، دوران پیامبر (ص) در مکه (دوران بعثت)، دوران نخست پس از هجرت در مدینه (دوران تأسیس و تثبت حامعه اسلامی) و سپس دوران دوم پیامبر (ص) در مدینه (دوران حکومت و تأسیس جامعه مدنی)، و فرازهای مشهور إنما بعثت لأتمم مکارم الأخلاق، لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَهٌ حَسَنَهٌ، و فراز وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ، و آیه شریفه لَقَدْ جَاءکُمْ رَسُولٌ مِّنْ أَنفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُم بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُوفٌ رَّحِیمٌ همگی نشان از این دارد که «اخلاق» در نزد پیامبر (ص) از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده و حضرت در سطح کلان، عمومی و امت سازی اصول اخلاقی مهمی را مدنظر قرار می‌دادند.
حجت الاسلام و المسلمین دکتر سیدحسن اسلامی اردکانی، پژوهشگر، محقق و استاد اخلاق نگاه و سیره پیامبر (ص) به خصوص در دوران مدنی یا دوران پایانی حیات ایشان و فعالیشان که در جهت امت سازی به کار می‌رفت را در چهار محور عنوان کرد و گفت: نخست اینکه پیامبر (ص) تلاش کرد معاهده و پیمان‌های متعددی داشته باشد، دوم مذاکره و گفت وگو از طرق مختلف، سوم در گذشته نماندن و به آینده نگریستن و چهارم حفظ سنت‌ها تا جایی که ممکن است مگر اینکه در تعارض با سنت‌های انسانی قرار بگیرند.
اما ما امروز فرهنگ گفت وگو، مماشات و مدارا را نیاموختیم، تک گویی یا مونولوگ می‌کنیم و هر کسی حرف خود را به کرسی می نشاند این در حالی است که پیامبر (ص) اهل گفت وگو، صلح و مدارا بود.
امروز متأسفانه در تله تاریخ گیر کرده‌ایم و نتوانستیم از آن نجات پیدا کنیم و همین مساله باعث شده تا در تصمیم گیری های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی ما مشکلاتی ایجاد شود.
تصور ما این است که پیروزی حتماً باید به قیمت تحقیر حریف باشد، اما یکی از ویژگی‌های پیامبر (ص) در تمام مناسباتشان این بود که در حد امکان احترام حریف و دشمن را نگاه می‌داشت.
پیامبر (ص) گذشت، رأفت و مدارای با دیگران را اصل قرار داد همانگونه که وقتی وارد مدینه شدند در حالی که تخاصم و ستیز بسیار نیرومندی وجود داشت، همه را آرام کرد و با فرهنگ مدارا، مماشات، رأفت و شفقت کارها را پیش برد.
با یک مقایسه می‌توان به این نتیجه رسید که امروز با سیره پیامبر (ص) در بسیاری از زمینه‌ها فاصله‌ها داریم.
متن گفت وگو با حجت الاسلام و المسلمین دکتر سیدحسن اسلامی اردکانی را می‌خوانید:
* مهم‌ترین شاخصه‌های هر یک از دوران‌های زندگانی پیامبر (ص) به ویژه آنچه جامعه مدینه و حکومت پیامبر (ص) را از منظر قسط، اخلاق (خلق عظیم و اسوه حسنه)، معنویت و انسانیت و مدنیت (جامعه مدنی مدینه) متمایز می‌سازد، مربوط به چه مسائل بود؟
اخلاقی که پیامبر (ص) در جنگ‌ها، مناسبت‌ها و معاهدات دنبال می‌کردند، نگاهی فراگیر بود
اصلی‌ترین و روشن‌ترین ویژگی پیامبر اکرم (ص) به خصوص در دوران مدنی، نگاه فراگیر بوده است، اخلاقی که پیامبر (ص) در جنگ‌ها، مناسبت‌ها و معاهدات دنبال می‌کردند، نگاهی فراگیر بوده است.
تلاش پیامبر (ص) بر این بوده که بیشترین مخاطب و همکاری را در سطح جهان و زمان آن روز داشته باشند و با همین نگاه فراگیر بود که ایشان اولاً در پی گفت وگو و مکاتبه با امپراتور ایران و روم بودند و همچنین نظر و تلاش داشتند با کسانی که امکان ارتباط داشت، مذاکره کنند و معاهده ببندند.
پیامبر (ص) در گذشته نماندند و نگاه ایشان معطوف به آینده بود
نکته دوم که مرتبط با نگاه فراگیر پیامبر (ص) بوده این است که پیامبر (ص) در گذشته نماندند، برای ایشان بسیار مهم بود که نگاهشان نگاه معطوف به آینده باشد لذا در تعابیر متفاوت و حتی در دوران‌های مختلف پیامبر (ص) بر این نکته تأکید می‌کردند که یک دوران جاهلی داریم که تمام شده است.
پیامبر (ص) با آمدنشان بر این دوران جاهلیت یعنی بر جنبه‌های منفی دوران جاهلیت یک خط بطلان می‌کشد.
برای مثال انتقال گرفتن یا قصاص کردن یا خونخواهی، رایج بوده و خونی هم از قبیله پیامبر (ص) ریخته شده بوده یعنی ایشان حق قصاص و خونخواهی داشتند، اما پیامبر (ص) در حجهُ الوداع اعلام می‌کنند که همه خون‌های جاهلی دیگر قابل پیگیری نیستند و اولین خونی که من از آن می‌گذرم خون عمویم حمزه است.
این نکته بسیار مهمی است که اخلاقیات پیامبر (ص) به جای در گذشته ماندن، مربوط به آینده و معطوف به ساختن و ایجاد یک امت است، ایجاد امت صرفاً با شعار نبوده و در تک تک رفتارهای پیامبر (ص) خودش را نشان می‌دهد.
پیامبر (ص) با سنت‌های قدیمی و موجود مخالفت نکرد، بلکه برخی از این سنت‌ها را اصلاح کرد
جنبه دیگری که مربوط به فراگیری اخلاق پیامبر (ص) می‌باشد و بسیار مهم است اینکه پیامبر (ص) با هیچ موضوع یا سنت موجودی به صرف اینکه قدیمی و کهنه است یا از دوره جاهلیت مانده، مخالفت نکرد و تا جایی که امکان داشت سنت‌های موجود را حفظ کرد مگر اینکه مستقیماً با آرمان‌های عدالتخواهانه و پیام‌های دین جدید در تعارض بوده باشد به همین دلیل پیامبر (ص) کمترین دستکاری را در سنت می‌کند و غالب احکام اسلامی به تعبیری امضایی هستند و تأسیسی نیستند یعنی پیامبر (ص) تمام سنت‌های موجود را القا نمی‌کند و سنت‌های تازه‌ای را ایجاد نمی‌کند بلکه همان سنت را حفظ می‌کند.
به عنوان مثال ماه‌های حرام سنت جاهلی بودند، بدین ترتیب که میان عرب‌ها رایج بود که در طول سال در حال جنگ و ستیز بودند و خشونت به خرج می‌دادند.
اعراب چهار ماه را حرام اعلام می‌کردند تا در این ماه‌ها کسی نجنگد برای اینکه فرصتی برای جدید قوا و استراحت داشته باشند و بتوانند فعالیت‌های تجاری، زراعی و دامداری را انجام دهند. گاهی اعراب نمی‌خواستند به برخی از جنگ‌ها پایان دهند لذا ماه‌های حرام را نقص می‌کردند و حتی گاهی برای جبران این نقض ماه دیگری را جایگزین ماه حرام می‌کردند یا ماه حرام را به عقب می‌انداختند به فرض اگر ماه محرم، حرام بود، می‌گفتند با توجه به نقض این ماه حرام برای ادامه جنگ، امسال ماه صفر، حرام است!
پیامبر (ص) با سنت «نسیء» یا به عقب انداختن مخالفت کرد
پیامبر (ص) با سنت «نسیء» یا به عقب انداختن مخالفت کرد و گفت ماه حرام، حرام است و «نسیء» خطاست در صورتی که کل ماه‌های حرام هم سنت جاهلی بودند، اما نسیء سنتی جنگ طلبانه و ضد دریافت صلح بود لذا پیامبر (ص) ماه‌های حرام که ارجمند و احترام گذار بود را حفظ و نسیء را انکار کرد.
به طور خلاصه، نگاه پیامبر (ص) به خصوص در دوران مدنی یا دوران پایانی حیات ایشان و فعالیشان که در جهت امت سازی به کار می‌رفت بر چهار محور بود.
نخست اینکه تلاش کنند گفت وگو، مذاکره، معاهده و پیمان‌های متعدد داشته باشند، دوم گفت وگو از طرق مختلف، سوم در گذشته نماندن و به آینده نگریستن و چهارم حفظ سنت‌ها تا جایی که ممکن است مگر اینکه در تعارض با سنت‌های انسانی قرار بگیرند به همین دلیل ایشان بسیاری از دشمنان را بخشید حتی هنگامی که مکه را فتح کرد.
اعلام نمود که هر کسی به خانه ابوسفیان (ابوسفیانی که از سرکردگان جنگ با پیامبر (ص) بود) و مسجد برود یا در خانه خود بماند و اسلحه بر زمین بگذارد در امان است.
حتی همان روز که پیامبر (ص) وارد مکه شدند برخی از یاران پیامبر (ص) شعارشان این بود که «أَلْیوْمُ یوْمُ الْمَلْحَمَهِ؛ امروز روز ستیز نبرد و جنگ حماسی است» پیامبر (ص) گفتند که این شعار را ندهید و بگویید «أَلْیوْمُ یوْمُ الْمَرْحَمَهِ؛ امروز روز بخشش، مهربانی و شفقت است.»
* با عنایت به سیره پیامبر (ص) و آموزه‌هایی که به آن اشاره کردید و با توجه به شاخصه‌های اسلامی محمدی (ص)، وضعیت کنونی مسلمانان و حاکمان جوامع اسلامی نسبت به جامعه موعود پیامبر (ص) را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
ما بیش از حد در گذشته ماندیم و در تله تاریخ گیر کرده‌ایم
درصد کلان را که در نظر بگیریم معمولاً آنچه در پیامبر (ص) دیده می‌شد، امروز دیده نمی‌شود، ما بیش از حد در گذشته ماندیم، هدف از تاریخ خواندن و تاریخ دانستن عبرت آموزی است و گاهی به جای اینکه تاریخ برای ما عبرت آموز باشد، تبدیل به تله‌ای شده است.
امروز متأسفانه در تله تاریخ گیر کرده‌ایم و نتوانستیم از آن نجات پیدا کنیم و همین مساله باعث شده تا در تصمیم گیری های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی ما مشکلاتی ایجاد شود.
ما فرهنگ گفت وگو، مماشات و مدارا را نیاموختیم
ما فرهنگ گفت وگو، مماشات و مدارا را نیاموختیم، تک گویی یا مونولوگ می‌کنیم و هر کسی حرف خود را به کرسی می نشاند این در حالی است که پیامبر (ص) اهل گفت وگو، صلح و مدارا بود.
به عنوان مثال پیامبر اکرم با عده‌ای از یاران خویش برای حج به مکه رفتند، زیارت خانه خدا حق مسلم آنان بود و هر عربی حق داشت به مکه برود و طواف کند، اما مشرکان جلوی پیامبر (ص) را گرفتند و گفتند که اجازه حج به شما را نمی‌دهیم، نزدیک بود جنگی شکل بگیرد که پیامبر (ص) کوتاه آمد و گفت، صلح می‌کنیم و در حقیقت صلح حدیبیه رقم خورد.
بسیاری از یاران پیامبر (ص) با این صلح مخالف بودند و می‌گفتند ما اسلحه و توانایی داریم چرا باید کوتاه بیاییم، پیامبر (ص) فرمودند: کوتاه می‌آییم تا بتوانیم در سال‌های بعد به مکه برویم، در پی این کوتاه آمدن ظاهری، سوره فتح نازل شد إِنَّا فَتَحْنَا لَکَ فَتْحًا مُبِینًا؛ چرا که این صلح یک فتح بزرگ بود.
تصور ما این است که پیروزی حتماً باید به قیمت تحقیر حریف باشد
تصور ما این است که پیروزی حتماً باید به قیمت تحقیر حریف باشد، اما یکی از ویژگی‌های پیامبر (ص) در تمام مناسباتشان این بود که در حد امکان احترام حریف و دشمن را نگاه می‌داشت، دقیقاً آنچه امروز در عرف بین المللی به آن آبروداری می گویند.
نمونه‌ای از احترام و حفظ آبروی حریف یا دشمن توسط پیامبر (ص) نوع برخورد حضرت با ابوسفیان است.
ابوسفیان با لشکریانش آمده بود تا با پیامبر (ص) بجنگد، وقتی مسلمان می‌شود پیامبر (ص) می‌گوید که خانه تو امن است برای هر کسی که به آن پناه بیاورد.
این نحوه روش و برخورد پیامبر (ص) با حریف و دشمن بود، اما ما امروز می‌خواهیم حریف را تحقیر کنیم و بخشی از عملکردها و رفتارهایی که در تبلیغات و از سوی حاکمان کشورهای مختلف دیده می‌شود، از این دست هستند.
پیامبر (ص) گذشت، رآفت و مدارای با دیگران را اصل قرار داد
ما گفت وگو نمی‌کنیم و در گذشته ماندیم و سعی می‌کنیم به هر قیمتی سنت شکنی کنیم و گمان می‌کنیم که سنت شکنی و نقص سنت‌های گذشته درست است در صورتی که اصلاً این چنین نیست.
پیامبر اکرم عمیق‌ترین سنت‌های جاهلی را حفظ کرد، اما آنها را به لحاظ مفهومی و محتوایی دگرگون ساخت. پیامبر (ص) سنت اخوت یا وِلاء را میان قبایل و مسلمانان نهادینه کرد و فرمود: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَهٌ.
مسلمانان با هم برادر هستند» پیامبر (ص) گذشت، رآفت و مدارای با دیگران را اصل قرار داد همانگونه که وقتی وارد مدینه شدند در حالی که تخاصم و ستیز بسیار نیرومندی وجود داشت، همه را آرام کرد و با فرهنگ مدارا، مماشات، رأفت و شفقت کارها را پیش برد.
با یک مقایسه می‌توان به این نتیجه رسید که امروز با سیره پیامبر (ص) در بسیاری از زمینه‌ها فاصله‌ها داریم.
* مهم‌ترین انحرافات فعلی جوامع اسلامی از سیرهٔ پیامبر (ص) و اسلام محمدی (ص) را بیشتر در چه زمینه‌هایی است؟ و به چه دلیل مسلمانان دچار چنین انحرافاتی شدند؟
امروز فرهنگ گفت وگو را دنبال نمی‌کنیم و مباحث عرفانی، محتوایی، دینی و معنوی دین را نادیده می‌گیریم
به امروز از نظر اخلاقی که نگاه می‌کنم؛ کوتاه نیامدن، مماشات نداشتن، فرهنگ گفت وگو را دنبال نکردن و فرقه گرایی به چشم می‌خورد، مباحث عرفانی، محتوایی، دینی و معنوی دین نادیده گرفته شده و مباحث شکلی و مناسکی پر رنگ شده در حالی که پیام قرآن قُلْ تَعالَوْا إِلی کَلِمَهٍ سَواءٍ بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمْ است یعنی دعوت به یک سخن واحد تا بتوانیم همگی با محوریت ایمان به خدا در کنار هم زندگی کنیم.
* آیا می‌توان گفت محمد (ص) پیامبری است که سیره ایشان فراموش شده است؟
غلو است اگر بگوییم که سیره پیامبر (ص) به طور کلی فراموش شده
مقداری غلو است اگر بگوییم که سیره پیامبر (ص) به طور کلی فراموش شده، اما بسیاری از جنبه‌های برجسته سیره پیامبر (ص) کمرنگ شده یا نادیده گرفته شده و امیدوارم به آموزه‌های این سیره باز گردیم و این سیره ناب هرگز فراموش نگردد.
* حاکمان جوامع اسلامی و مسلمانان در دنیای امروز در بازگشت به سیره پیامبر (ص) چه وظیفه‌ای دارند و این امر چگونه میسر خواهد بود؟
ما نمی‌توانیم به گذشته بازگردیم، اصلاً در بند گذشته ماندن خطاست، ولی می‌توانیم تصور کنیم که اگر پیامبر اکرم امروز بود، چه تصمیمی می‌گرفت و چه اقدامی می‌کرد؟
پیامبر (ص) که در صلح حدیبیه مدارا و شفقت را پیش گرفت، امروز در برابر صف بندی‌های جهانی چگونه عمل می‌کرد؟ واقعاً تصور کنید که امروز پیامبر (ص) آمده و می‌خواهد در مسائل مختلف تصمیم گیری کند، چگونه عمل می‌کرد؟
معتقدم حضرت همان سنتی را که آن زمان عملی کرد، امروز نیز عملی می‌کرد به عبارت دیگر اگر پیامبر (ص) امروز در میان ما بود هر سنت مناسبی را حفظ می‌کرد و معاهدات بین المللی را محترم می‌شمرد، گفت وگو با سران کشورها را جدی می‌گرفت و سعی می‌کرد هم پیمانان نیرومندی برای خود فراهم کند.
