حوزه علمیه و مطبوعات مدرن

* دکتر عبدالوهاب فراتی

در عصر انقلاب مشروطه، روحانیت به اهمیت رسانه‌های همگانی در بسیاری از شؤون و ابعاد اجتماعی پی‌برد و آن را در جهت اهداف خود به کارگرفت. با این همه، روحانیت قم حدود یک‌صد سال پس از ظهور نخستین نشریه در ایران (یعنی کاغذ اخبار در 1215) وارد عرصه نشریه‌نگاری شد و نخستین نشریه خود را در سال 1302 منتشر ساخت. در دوره پهلوی، روحانیت یا مجلاتی را اداره می‌کرد یا در تحریریه آنها حضور جدّی داشت.[1] اما دوره شکوفایی نشریات حوزوی به عصر بروجردی باز می‌گردد که خود آغازی بر جنبش فرهنگی در حوزه علمیه قم به حساب می‌آمد. امّا آنچه در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی در عرصه نشریه‌نگاری روحانیت اتفاق افتاد چیزی فراتر از انتظار است. بیشتر مجلات حوزوی وابسته به نهادهای پژوهشی‌اند که شمار آنها به 185 عدد می‌رسد. شاید بتوان گفت متجددترین بخش حوزه علمیه قم، بخش مطبوعات آن است، به دلیل اینکه مطبوعات حوزوی فرآورده نسل جدید حوزه‌اند. اغلب مؤلفین و بسیاری از مخاطبین این نشریات نیز نسل جدیدند. مسائل کلامی به ویژه کلام جدید، مباحث فقهی و مسائل سیاسی همانند جامعه مدنی، آزادی، مردم‌سالاری دینی و جهانی شدن، عمده‌ترین موضوعاتی‌اند که در مطبوعات حوزه مورد بررسی‌های مفصل دینی قرار گرفته‌اند.

نسلی که در این نشریات قلم می‌زند، غالباً نگاهی تئولوژیک به مدنیته ندارد، خیلی مسائل جهان جدید را به صورت شبه تحلیل نمی‌کند، به آثار کلاسیک و کنونی غرب رجوع می‌نماید و می‌کوشد به تعامل دقیق‌تری از اسلام و مدرنیته دست یابد. سنت‌گرایان نیز در حوزه از ابزار مطبوعات استفاده یا از نشر موضوعات سنتی و گفتگوهای ضدغربی استقبال می‌کنند. نشریه سیاست غرب که ترجمه‌ای از آثار منتقدین مدرنیته در مغرب است، به سردبیری مهدی نصیری[2] و با حمایت نهادهای درون حوزوی نیز منتشر می‌شود. با این همه، مروری بر مطبوعات حوزوی نشان می‌دهد مباحثی که در گذشته جزو منکرات به حساب می‌آمد از قبیل موسیقی، مجسمه‌سازی، سینما، هنر، بخشی از حقوق زن و خانواده به راحتی در مجلات حوزه بررسی می‌شود و باب گفتگو و کنکاش درباره داوری‌های سنتی و نوین در این موضوعات را فراهم می‌آورد. اگر چه نسل قدیم کمتر در امر مطبوعات حوزوی مشارکت می‌جوید، اما دیالوگ این مطبوعات با علوم و دانش‌های جدید و نیز تأثیرگذاری مسائل و شرایط بیرونی برآنها بسیاری از پیش دانسته‌ها و مقبولات پیشین فقهای حوزه را به چالش کشانده و آنها را مورد بازخوانی قرار داده است.

برگرفته از کتاب: روحانیت و تجدّد (انتشارات پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی)

[1] . محمد نوری، «کارنامه مطبوعاتی روحانیت ایران از آغاز تا پیروزی انقلاب اسلامی»، فرهنگ اندیشه، سال دوم، ش 8، زمستان 1382، ص 165.

[2] . در سال 1388 نیز مهدی نصیری فصلنامه «سمات» را منتشر می‌کند که در برگیرنده آراء و انظار نقل‌گرایان، مخالفین فلسفه و مدرنیته در حوزه علمیه قم است. در واقع او می‌کوشد از طریق این نشریه، آراء سنتی‌ها را در یک مجموعه کنار هم جمع کند.

حوزه علمیه