یادی از دو اسلام‌شناس ایتالیایی در گفت‌وگو با استاد دانشگاه علامه طباطبایی؛ از بنیانگذاری مطالعات سادات‌شناسی در ایتالیا تا پروژه قرآن اروپایی
استاد ایتالیایی دانشگاه علامه طباطبایی (ره) و شاگرد «بیانکا ماریا اسکارچا آمورتّی»، اسلام‌شناس فقید ایتالیایی، اقبال دانشگاهیان این کشور به مطالعات اسلامی را گسترده ارزیابی کرد و آمورتّی را بنیانگذار رشته شیعه‌شناسی و مطالعات سادات‌شناسی در ایتالیا دانست.
جهان اسلام اخیراً دو نفر از اساتید برجسته حوزه اسلام‌شناسی و مطالعات شیعی در ایتالیا یعنی بیانکا ماریا اِسکارچا آمورِتّی (Biancamaria Scarcia Amoretti) و ماسیمو کامپانینی (Massimo Campanini) را از دست داد.
آمورتّی در سال ۱۹۳۸ در شهر «آئوستا» در ایتالیا متولد شد. او شاگرد آلساندرو بائوزانی (Alessandro Bausani)، اسلام‌شناس فقید ایتالیایی و استاد بازنشسته اسلام‌شناسی دانشگاه «ساپینزا»(Sapienza) شهر رم و عضو هیئت تحریریه نشریه ژئوپولتیکا (Geopolitica) و از نویسندگان کتاب «تاریخ ایران» کمبریج، بود.
وی سال‌ها در حوزه‌های تخصصی اسلام‌شناسی از جمله اسلام سیاسی و به طور خاص شیعه‌شناسی کار کرده بود و یکی از بزرگترین شیعه‌شناسان ایتالیایی محسوب می‌شد. وی ۱۹ سپتامبر ۲۰۲۰ (۲۹ شهریور ۱۳۹۹) دارفانی را وداع گفت.
آمورتّی، سال‌ها درباره بانوان شهیر سیده در ایران و جهان تشیع تحقیق کرده بود و در این پروژه سعی داشت ارج و احترام زن در اسلام بالاخص در مکتب شیعه را در سیر تاریخ نشان دهد.
علاوه بر کتب و مقالات تألیفی پرشمار، می‌توان به ده‌ها اثر حاوی مجموعه‌مقالاتی که زیر نظر وی به طبع رسیده یا ده‌ها تحقیق و پایان‌نامه دانشگاهی که با راهنمایی او در حوزه اسلام‌شناسی نوشته شده است نیز اشاره کرد. آخرین طرح وی تدوین «دانشنامه تشیع در زبان ایتالیایی» بود که با درگذشت وی ناتمام ماند.
«تساهل و جنگ مقدس در اسلام»(۱۹۷۴)؛ «جهان اسلام»(۱۹۸۱)؛ «فلسطین: تاریخ یک سرزمین»(۱۹۸۷)؛ «شیعیان در جهان»(۱۹۹۴)؛ «جهان اسلام، پانزده قرن تاریخ»(۲۰۰۱)؛ «قرون وسطایی دیگر، روزنامه در اسلام»(۲۰۰۱)؛ «قرآن، خوانشی دیگر»(۲۰۰۹)؛ «دین و سیاست»(۲۰۱۱) و «زنان قهرمان سرزمین اسلامی»(۲۰۱۵) از مهمترین کتاب‌ها و مجموعه‌مقالات نوشته‌شده زیر نظر این بانوی شیعه‌شناس است.
همسر وی، زنده‌یاد پروفسور «جان روبرتو اسکارچیا»، نیز یکی از ایران‌شناسان بنام ایتالیایی به شمار می‌رود. او در جامعه علمی ایتالیا به عنوان متخصص زبان و ادبیات پارسی، تاریخ تمدن اسلامی، ادیان ایران و آسیای مرکزی و حقوق اسلامی شناخته می‌شود.
تألیف بیش از ۲۸۶ کتاب و مقاله در حوزه‌های ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی و ترجمه گزیده‌ای از غزلیات حافظ در سال ۲۰۰۵ از دیگر فعالیتهای اوست. اسکارچیا برای ترجمه اشعار حافظ، جایزه ملی وزارت میراث و فعالیتهای فرهنگی ایتالیا را در سال ۲۰۰۵ از آن خود کرد.
رافائل مائوریللو، اسلام‌شناس و عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی (ره)، که سال‌ها شاگرد و همکار خانم آمورتّی بود، در گفت‌وگو با ایکنا، درباره فعالیتهای این اسلام‌شناس فقید و نیز ماسیمو کامپانینی، دیگر قرآن‌پژوه و اسلام‌شناس ایتالیایی، مطالب قابل توجهی را بیان کرد.
آمورتّی؛ بنیانگذار مطالعات شیعی در اروپا
مائوریللو در مورد شخصیت و جایگاه علمی آمورتّی گفت: متأسفانه اخیراً (۲۹ شهریور ۹۹) پروفسور آمورتّی که چهل سال استاد مهمترین دانشگاه ایتالیا، یعنی دانشگاه ساپینزای رم بود، درگذشت.
ایشان احتمالاً بزرگترین اسلام‌شناس ایتالیایی بود که شاگردان برجسته بسیاری را تربیت کرد. ایشان خود از شاگردان «الساندرو بوسانی»(Alessandro Bausani)، یکی از بزرگترین اسلام‌شناسان قرن گذشته در ایتالیا بود.
همسر آمورتّی نیز مهمترین ایران‌شناس سال‌های اخیر ایتالیا بود و این خانواده خدمات فراوانی را به ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی در ایتالیا پایه‌گذاری کردند.
وی ادامه داد: همچنین، آمورتّی از نخستین افرادی بود که مطالعات شیعی را در اروپا را به عنوان یک رشته راه‌اندازی کرد.
ایشان کتابخانه‌ای در منزل خود در رم داشتند که کتاب‌های ارزشمندی از جمله نسخه‌های خطی به چند زبان در آن موجود بود. خوشبختانه کتاب‌های آن کتابخانه پس از درگذشت آمورتّی به کتابخانه شرق‌شناسی واتیکان در رم اهدا شد.
این استاد دانشگاه علامه طباطبایی (ره) درباره مهمترین آثار و تألیفات آمورتّی تصریح کرد: بسیار دشوار است که بگوییم کدام اثر ایشان مهم‌تر است، زیرا او چهل سال فعالیت کرد و حدود دویست مقاله دارد.
وی بیش از تألیف کتاب، به مقاله‌نویسی گرایش داشت. آمورتّی می‌گفت فعالیت پژوهشی بیشتر در قالب مقاله چاپ می‌شود و آثار ایشان بیشتر به صورت مقالات است تا کتاب.
مهمترین کار پروفسور اسکارچا آمورتّی، راه‌اندازی رشته «شیعه‌شناسی» است و ایشان برای اولین‌بار «مطالعات سادات‌شناسی» را بنیانگذاری کردند.
همچنین در زمینه زنان در اسلام نیز تحقیقات ارزشمندی را انجام داد و نیز آثاری که در زمینه قرآن نوشت، از مهمترین فعالیت‌هایش بود. ایشان در زمینه‌های مختلف تحقیق و نگارش می‌کرد.
مجموعه‌ای از مقالات ایشان درباره شیعه‌شناسی و مطالعات اسلامی و قرآنی، چند سال قبل از سوی یکی از شاگردانش ترجمه و در شیراز به چاپ رسید. همچنین یک مقاله مهم در زمینه شیعه‌شناسی دارد که در دانشگاه علامه طباطبایی (ره) در کلاس «شیعه از دیدگاه مستشرقان» از آن استفاده می‌کنم.
وی درباره ویژگی‌های شخصیتی و تحقیقاتی آمورتّی با توجه به سال‌ها آشنایی با او گفت: بیش از بیست سال با ایشان ارتباط نزدیک و با همسر ایشان هم رفاقت داشتم. آمورتّی در کار خود بسیار دقیق و سختگیر بود، به طوری که حتی در مورد جای یک ویرگول به من تذکر می‌داد. یعنی بسیار دقیق مطالعه می‌کرد.
او سختگیر و در عین حال مهربان بود و به تک‌تک کتاب‌های کتابخانه خود عشق می‌ورزید. پروفسور آمورتّی در تحقیقات خود به دو موضوع نقش زنان در اسلام و فلسطین بسیار علاقه داشت.
او همچنین به ایران علاقه خاصی داشت و آثار زیادی را درباره ایران‌شناسی نوشت. ایشان سال‌ها در ایران بودند و به زبان فارسی صحبت می‌کردند. همیشه به من می‌گفت زمانی که انقلاب در ایران رخ داد، فعالیت زیادی کردم تا اطلاعات درستی را از انقلاب به مردم ایتالیا بدهم.
مائوریللو درباره همسر آمورتّی، دکتر «جان روبرتو اسکارچا»، ایران‌شناس و اسلام‌شناس، نیز گفت: وی از اساتید برجسته زبان فارسی در ایتالیا بود.
او بارها به ایران سفر کرد و چند سال قبل در شیراز به ایشان جایزه دادند. او حدود ۴۰ سال در رشته ایران‌شناسی تدریس می‌کرد و یکی از مهمترین ایران‌شناسان ایتالیا بود.
اسکارچا به آثار ادبی ایران علاقه داشت و ترجمه‌هایی را از این آثار انجام داده است. من سال‌ها پیش کتابی را با عنوان «جویبار لحظه‌ها» اثر دکتر یاحقی را با کمک همسرم ترجمه کردم و پروفسور اسکارچا در ترجمه این اثر به من کمک زیادی کرد و مقدمه‌ای بر این کتاب نوشت. او بسیار به زبان فارسی مسلط بود و دایره واژگان وسیعی داشت.
کامپانینی و رویکرد فلسفی به قرآن
پروفسور «ماسیمو کامپانینی» Massimo Campanini، از اسلام‌شناسان برجسته این کشور، نیز ماه گذشته درگذشت. او (۱۹۵۴-۲۰۲۰) سال‌ها به پارکینسون مبتلا بود و ماه گذشته بر اثر سکته قلبی درگذشت.
وی ۴۲ کتاب درباره تحقیقات قرآنی، الهیات قرون میانه و جدید اسلامی، اندیشه سیاسی و فلسفی در اسلام و تاریخ معاصر جهان عرب، به زبان‌های ایتالیایی و انگلیسی نوشت. آثار وی از این جمله‌اند: «درآمدی بر فلسفه اسلامی» An Introduction to Islamic Philosophy به انگلیسی (انتشارات دانشگاه ادینبورگ، ۲۰۰۸)، «قرآن، تفاسیر مدرن اسلامی» The Qur’an, Modern Muslim Interpretations (راتلج ۲۰۱۱)، «دیدگاه‌های فلسفی درباره تفاسیر نوین قرآن» Philosophical Perspectives on Modern Qur’anic Exegesis (اکینوکس، ۲۰۱۶)، «غزالی و الهیات» (راتلج، ۲۰۱۸) Al-Ghazali and the Divine، مدینه فاضله فارابی (۱۹۹۶)، فلسفه سوسیالیسم در مصر (۱۹۸۷) و اسلام و سیاست (۱۹۹۹).
مائوریللو درباره این استاد برجسته ایتالیایی گفت: متأسفانه اخیراً نیز خبر درگذشت دکتر «ماسیمو کامپانینی»، استاد فلسفه و اسلام‌شناسی، را شنیدیم و ایشان را در ۶۵ سالگی از دست دادیم.
کامپانینی استاد فرهنگ عربی در دانشگاه میلان بود. او در رشته اسلام‌شناسی فرد بزرگی محسوب می‌شد، به ویژه در حوزه مطالعات قرآن، فلسفه و سیاست در اسلام یا اسلام سیاسی تحقیقات مهمی را انجام داد و از اسلام‌شناسان برجسته ایتالیا بود و در زمینه اندیشه معاصر و اندیشه سیاسی در اسلام فعالیتهای مهمی را انجام داد.
وی افزود: در دانشگاه علامه دو پایان‌نامه در باره آثار کامپانینی نوشته شده است؛ یکی در مقطع دکترا و دیگری در مقطع فوق لیسانس که نشانگر اهمیت شخصیت و آثار این اندیشمند است.
وی دو اثر بسیار مهم در مطالعات قرآنی دارد. کتاب اول او «قرآن: تفاسیر جدید اسلامی» است. وی در این اثر به این موضوع می‌پردازد که مسلمانان در قرن بیستم و بیست‌ویکم چگونه به خوانش قرآن می‌پردازند. وی همچنین به رویکردهای مختلف به قرآن از جمله رویکرد سلفی‌ها و شکل‌گیری جنبش رنسانس اسلامی، تفاسیر سنتی، رویکرد علمی به قرآن و بررسی آثار پدیدارشناسان درباره قرآن می‌پردازد.
مائوریللو ادامه داد: دیگر اثر وی «دیدگاه‌های فلسفی در تفاسیر جدید قرآن: پارادایم‌ها و مفاهیم» (۲۰۱۶) است که در این کتاب با دیدگاه هرمنوتیکی به مطالعه قرآن پرداخته است.
این کتاب اثر بسیار مهمی است و قرآن را از منظری که کمتر درباره آن تحقیق شده بررسی می‌کند. کامپانینی این اثر را با این پیش‌فرض نوشته است که می‌توان قرآن را به عنوان اثری فلسفی مورد مطالعه قرار داد.
منتقدان آن را اثری نوآورانه در مطالعات قرآنی دانسته‌اند. کامپانینی آثاری مهمی را در دست انجام داشت که متأسفانه فرصت تکمیل نیافت. امیدواریم شاگردانش آنها را تکمیل کنند.
مشارکت چهل استاد دانشگاه در پروژه قرآن اروپایی
وی درباره وضعیت مطالعات قرآنی در ایتالیا گفت: در ایران پس از انقلاب اسلامی، رشته علوم قرآن و حدیث به عنوان یک رشته مستقل مطرح شد، اما در ایتالیا و اروپا مطالعات قرآنی در ذیل مطالعات اسلام‌شناسی انجام می‌شود.
در حال حاضر دو نفر از مهمترین شخصیت‌ها در ایتالیا درباره قرآن تخصص دارند که یکی کامپانینی بود و استاد دیگری در دانشگاه ناپل که به تازگی رئیس دانشگاه ناپل شده است که یکی از مهمترین دانشگاه‌ها در زمینه اسلام‌شناسی در اروپاست.
این استاد در حال انجام پروژه‌ای بین‌المللی با حمایت مالی کمیسیون اروپا و همکاری دانشگاه‌های اروپایی است که با بودجه قابل توجهی انجام می‌شود. در این طرح با عنوان «قرآن اروپایی» محققانی از سراسر اروپا از جمله ایتالیا، اسپانیا، آلمان و فرانسه همکاری می‌کنند.
مائوریللو افزود: قرار است این پروژه در سال ۲۰۲۵ به سرانجام برسد و درباره نقش و جایگاه قرآن در اروپاست و فکر می‌کنم چهل استاد اروپایی با یکدیگر همکاری می‌کنند.
شاید برخی فکر کنند قرآن در فرهنگ اروپایی چندان اهمیتی نداشته اما برعکس، قرآن به عنوان یک کتاب مقدس همواره در فرهنگ اروپایی مطرح بوده و خوانده می‌شده و از چند قرن گذشته بر روی آن تحقیقات مختلفی انجام شده است و از زمانی که به زبان لاتین و بعد آلمانی، انگلیسی، فرانسه و ایتالیایی و … ترجمه شد، همواره جایگاه مهمی در تاریخ اندیشه اروپا داشته و این پروژه سعی می‌کند این تاریخچه را کشف و روشن کند.
وی درباره وضعیت رشته اسلام‌شناسی و کرسی‌های فعال این رشته در ایتالیا گفت: اسلام‌شناسی به عنوان یک رشته مستقل یا در ذیل رشته شرق‌شناسی یا مطالعات خاور نزدیک در دانشگاه‌های زیادی در ایتالیا تدریس می‌شود. حداقل در ۱۰ تا ۱۵ دانشگاه دکترای اسلام‌شناسی وجود دارد که مهمترین آنها دانشگاه رم، ناپل، ونیز و پالرمو هستند.
مائوریللو درباره وضعیت مطالعات شیعی در ایتالیا گفت: به دلیل اینکه تعداد بسیار زیادی از اسلام‌شناسان امروز ایتالیا شاگرد اسکارچا آمورتّی بودند و ایشان هم مطالعات زیادی در شیعه‌شناسی داشت، حوزه مطالعات شیعی در ایتالیا با استقبال زیادی روبه‌رو شده اما هنوز به عنوان یک رشته مستقل تثبیت نشده است.
معمولاً دانشجویان در پایان‌نامه‌های لیسانس یا دکترای اسلام‌شناسی موضوعاتی مربوط به شیعه‌شناسی را انتخاب می‌کنند که تعداد این پایان‌نامه‌ها در حال افزایش است.
وقتی وارد رشته اسلام‌شناسی شدم و در کلاس‌های آمورتّی شرکت کردم، اهمیت شیعه‌شناسی را در تاریخ اسلام درک کردم و دانشجویان زیادی به آن علاقه‌مند شدند. پایان‌نامه لیسانسم درباره شهید «محمد باقر صدر» و پایان‌نامه دکترای من درباره سادات مقیم نجف اشرف بود.
نگاهی به وضعیت مطالعات اسلامی در ایتالیا / اسکارچا آمورتی، بنیانگذار مطالعات شیعی در اروپا
وی بیان کرد: مهمترین اسلام‌شناس دانشگاه پالرمو یعنی استاد «آنتونینو پلی‌تری» (Antonino Pellitteri)، که چند سال قبل به ایران آمد و شاگرد پروفسور آمورتّی بود، به تازگی بازنشست شد. تخصص وی کشورهای عربی سوریه و لیبی است اما شیعه‌شناس هم هست و در زمینه اسماعیلیه تخصص دارد.
شاگرد دیگر بیانکاماریا به نام «پوتینی» در دانشگاه کاتانیا (Catania) تدریس می‌کند که تخصص وی درباره فاطمیون است.
وضعیت مطالعات شیعی نسبتاً خوب است اما در دهه‌های اخیر وضعیت شرق‌شناسی و به تبع آن اسلام‌شناسی دچار بحران شده و بیشتر در ذیل رشته‌های علوم سیاسی و اسلام سیاسی مورد توجه قرار گرفته و در حال حاضر، توجه به تاریخ قرآن در اروپا زیاد شده است. همچنین احادیث نیز در اروپا جای کار دارد و ارتباط احادیث با قرآن باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد.
