میرزا محمدمهدی غروی اصفهانی و تحول در فضای فقهی و اخلاقی

میرزا مهدی اصفهانی از جمله شخصیت‌های تاثیرگذار در دهه‌های اخیر در حوزه‌های علمیه شیعه به شمار می‌رفت. شهرت میرزا بیشتر به دلیل مخالفت با فلسفه و عرفان است که زمینه ساز پیدایش نوعی تفکر در حوزه خراسان شد که امروز با عنوان مکتب تفکیک شناخته می‌شود. مدافعان و داعیه داران مکتب تفکیک معتقدند که میرزا مهدی اصفهانی دارای ملکه قدسیه اجتهاد بود و رساله‌هایی نوشت که قدرت اجتهادش را نشان می‌داد.

زندگینامه و رشد علمی

میرزا محمدمهدی غروی اصفهانی از عالمان وارسته در ۱۲۶۴ خورشیدی در اصفهان چشم به جهان گشود. او پس از تحصیلات مقدماتی و خواندن اندکی فقه و اصول نزد اسـتادان مـحلی در ۱۲‌ سالگی، رهسپار نجف اشرف شد.

شرح زندگانی میرزای اصفهانی را در چند دوره مورد نـگرش و نـگارش قرار داده‌اند. دوره نخست زندگی او با فـراگیری عـلوم رایـج در حوزه نجف آغاز شد و در این دوره با آیت الله سید اسماعیل صـدر ارتـباط یافت و از مراتب علمی و سلوک روحی وی بـهره‌مند شد.

بدین گونه بـه جز تـحصیل عـلوم متعارف با مبانی مـعنوی و عوالم روحانی نیز آشنا شد و با راهنمایی آیت الله صدر که خود از علمای عاملین بود، مـراحلی از سیر و سلوک را پیمود. همچنین اصول مـکتب نـجف را نـزد آخوند خراسانی صـاحب کـفایه الاصول و فقه را از محضر فقیه معروف سید محمد کاظم یزدی صاحب عروه الوثقی فرا گرفت.

در همین دوره، پس از آشنایی بـا مـبانی سـیر و سلوک شرعی بـا بـزرگان دیگری مـانند سـید احمد کربلایی و شیخ محمد بهاری همدانی که از استادان ممتاز عالم اخلاقی بودند، مأنوس می‌شود و استفاده روحـی و روحانی می‌برد.

همزمان با انقلاب مشروطیت در ایران به اتفاق تنی چند از عالمان و فاضلان معاصر خود، نخستین دوره درس درباره مهمات مباحث اصول و فقه را تشکیل می‌دهند و اینگونه میرزای اصفهانی احاطه کـاملی بـر این مبانی به هـم می‌رساند. این درس نزدیک به پنج سال ادامه می‌یابد و در این مدت به جز اصول مکتب نجف، مطالب مکتب سامراء را مورد مباحثه و مداقه علمی قرار داد.

میرزای اصفهانی کـه در آن ایام بسیار جوان بود به موازات تلاش‌های علمی، پرداختن به بعد عملی و اخلاقی و سلوکی را نیز ادامه داد و پیمودن مراحل سیر نفسی را از دست نداد و درجات سلوک و معرفت نفس را پشت سر گذارد.

دوره دوم حیات میرزای اصفهانی با تقریر «حدادی یک روح» شروع شد. این دوران هفت سال به طول انجامید. موضوع حدادی یک روح در شرح حال شیخ علی اکبر الهیان از علمای بزرگ بود.

پرداختن بـه تـوجیه و تفسیر و تأویل آیات قرآن و روایات زندگی معصومین (ع) از موضوعات اصلی این اثر است. میرزای اصفهانی چون در طلب حقیقت بود با توسل و تمسک به ذیل عنایات، انسان هادی به معرفت حقیقی دست می‌یابد.

مکتب معارفی میرزای اصفهانی که باید به اعتباری او را در سده ۱۴ هـجری، مـؤسس آن دانست از این طرز فکر و زاویه دید شکل می‌پذیرد زیـرا وی مـوفق به شناخت هایی غنی و مستقل در ابواب معارف می‌شود و خویش را با فـروغ ایـن معارف از مشکلات رسته و از مضایق جسته می‌یابد.

در این برهه میرزا به مشهد مهاجرت کرده و در آنجا به القاء دروس تحقیقی خارج و نشر مبانی معارف و تربیت نفوس و دادن دید اجتهادی در مسائل عقلی و داشتن درک استقلالی و انتقادی از فـلسفه و عـرفان می‌پردازد.

میرزای اصفهانی، کار علمی خویش را در حوزه مشهد با درس خارج آغـاز مـی‌کند و چون وی از بهترین اصحاب درس سید محمد کاظم یزدی و نخستین شاگرد میرزای نائینی بوده که بر مبانی و نظرات آنان تسلط کافی داشته است در درس میرزا درخششی خاص می‌یابد و نه تنها فاضلان حوزه مشهد بلکه عالمان حوزه نیز بدین درس‌ها حاضر می‌شوند.

میرزای اصفهانی، مبانی خویش را در اصول مطرح کرد و دوره اصولی فـشرده عـرضه داشت که به «اصول آل الرسول (ص)» معروف شد. عالمان و مدرسان و طلاب فاضل آن روزگار و برخی از مردم فرهیخته در مجالس اخلاقی و تـربیتی و مـعارف عمومی وی حاضر می‌شدند.

اجتهاد در ۳۵ سالگی

میرزای اصفهانی، افزون بر زهد و ریاضت در کسب علوم دینی نیز پیش رفت و در ۳۵ سالگی موفق به کسب اجازه اجتهاد از میرزای نائینی شد. اجازه میرزای نائینی را مراجع عظام همچون ضیاء عراقی، شیخ عبدالکریم حائری یزدی، ابوالحسن اصفهانی نیز مورد تأیید قرار دادند.

میرزای اصفهانی پس از این ایام تحصیل، به مشهد رفت. در آنجا بود که میرزا شروع به تدریس مباحثی کرد که در حوزه‌های علمیه سابقه نداشت. این دروس با عنوان مباحث معارف مطرح شد.

آیت‌الله وحید خراسانی از آخرین شاگردان وی بود. آیت الله وحید خراسانی مدعی است که میرزا مهدی حوزه مشهد را منقلب کرد و فضلای مشهد محصول دروس او بودند و افرادی که او را بی‌سواد خوانده‌اند، جاهل‌اند.

آثار مکتوب

میرزای اصفهانی، آثار بسیاری داشته و مطالب بسیاری را به رشته تحریر درآورده است، چه آنها که تقریرات درس‌های استادان بزرگ بوده و چـه آنـها که نظرات و تـحقیقات اوست. برخی از شاگردان میرزا، کتاب‌هایی چند از آثار قلمی وی نام برده‌اند. البته بسیاری از این آثار یا به چاپ نرسیده یا به صورت غیر علمی و به دور از مـوازین چـاپ تحقیقی انتشار یافته است.

بـخش دیگری از آثار مکتوب که می‌توان آنها را نیز از آثار مکتوب میرزای اصفهانی به شمار آورد، تقریرات دروس وی است. این تـقریرات شامل مباحثی مهم در اصول فقه، اصول عقاید و قرآن‌شناسی است.

از تقریرات یاد شده، نسخه‌هایی متعدد وجود دارد اما بهترین نسخه و معتبرترین، همان مـجموعه‌ای اسـت که به وسیله یکی از شاگردان او در جلسات درس خلاصه برداری و در هـمان ایـام بازنویسی شـده و جهت ملاحظه و تصحیح و تنقیح به حضور میرزای اصفهان تقدیم شده است.

این تقریرات شامل علم اصول و مبانی معارف و مشیت، علم بلامعلوم، وجه اعجاز قرآن و… است. رساله گرانقدر میرزای اصـفهانی به نام «غایه المنی و معراج القرب و اللقا» درباره معرفی نماز معراج است.

بنیانگذار مکتب تفکیک

اصحاب فلسفه از منتقدانِ اصلی میرزای اصفهانی محسوب می‌شوند. سید جلال الدین آشتیانی بر این باور بود که میرزای اصفهانی تلاش‌ها و ریاضت‌های فراوانی برای فهم مسائل پیچیده فلسفی و عرفانی کشید اما آسیب‌های جدی بر او وارد شد و تحملش را نسبت به فلسفه و عرفان از دست داد و به مخالفت با فلسفه برخاست.

مهدی حائری یزدی نیز اینگونه در وصف او می‌گوید: «در سال‌های اخیر مردی دیندار و ماهر در فنون فقه و اصول و حدیث در خراسان می زیست که از حُسن سیرت و صفای نیت برخوردار بود.» میرزا مهدی اصفهانی با رویه‌ای که برگزیده بود، بنیان‌گذار مکتبی شد که برخی آن را مکتب تفکیک نامیدند.

سرانجام

میرزا مهدی اصفهانی در آبان ۱۳۲۴ خورشیدی دیده از جهان فرو بست و در حرم امام رضا (ع) به خاک سپرده شد.