زروان در حماسه ملی ایران چگونه نمود یافته است؟

کتاب «زروان در حماسه ملی ایران» تألیف حمیدرضا اردستانی رستمی از سوی نگاه معاصر منتشر شد. این کتاب دارای دو بخش جداگانه، اما در پیوند با هم دربرگیرنده فرهنگ ایرانی و به‌ویژه دوست‌داران شاهنامه است.

در بخش نخست در قالب هشت گفتار به توضیح زروان و زروان گرایی، نماد و جنسیت زروان و زروانیان در دوران مختلف تاریخی تا دوره اسلامی پرداخته شده است.

بخش دوم کتاب در نه گفتار به برداشت فردوسی از زروان اختصاص دارد و شخصیت‌های شاهنامه را در برخورد با دو دیدگاه زردشتی و زروانی به تصویر می‌کشد.

اندیشه زروانی مذهب یا اندیشه‌ای منشعب از دین زرتشتی است؛ گرچه تفاوت‌هایی میان این دو باور دیده می‌شود و همین مرز میان آنهاست.

به این معنی که گرچه در هر دو، عمر جهان دوازده هزار سال است، در اندیشه زروانی برای نه‌هزار سال به طور مطلق، پیروزی با اهریمن است و شرّ دیرندگی دارد؛ اما در باور زردشتی، پیروزی و شکست برای هرمزد و اهریمن به تناوب شکل می‌گیرد.

در دین زرتشتی انسان دارای اختیار است؛ در حالی که در باور زروانی، زروان تقدیر مردمان و موجودات را تعیین می‌کند. در اندیشه زروانی، بدبینی به جنس زن دیده می‌شود و زن یاری‌گر اهریمن است که البته در متن‌های زرشتی نیز به زن به نیکی نمی‌نگرند؛ اما شکلی معتدل‌تر دارد.

همچنین در باورهای زروانی، گیتی ساخته دست اهریمن است؛ در حالی که در دین زرتشت، جهان را هرمزد می‌آفریند و اهریمن است که بدان می‌تازد و آن را می‌آلاید.

همراهی دین و دولت نیز از باورهای زرتشتی است که به نظر می‌رسد این باور در اندیشه زروانی پذیرفتنی نیست. نیز در دین زرتشت، اهریمن ذاتاً بد است؛ اما به باور زروانیان، اهریمن پلیدی را برمی‌گزیند.

در بخش نخست با عنوان زروان و زروان‌گرایی در فرهنگ ایران در قالب هشت گفتار به توضیح زروان و زروان گرایی، نماد و جنسیت زروان و زروانیان در دوران مختلف تاریخی تا دوره اسلامی پرداخته شده است.

یگانه‌پرستی و دوبن‌گرایی، زروان و کیش زروانی در ادوار باستانی ایران، زروان نر ـ ماده: زاینده هرمزد و اهریمن، اندیشه‌های زروانی و کیشمانی، زروان و زروان‌گرایی در اوستا،‌ زروان و زروان‌گرایی در متن‌های پهلوی، زروان و زروان‌گرایی در عرفان و زروان‌گرایی ایرانی امروز در این بخش آمده است.

در ابتدای این بخش از آغاز اندیشه زروانی در قرن چهارم پیش از میلاد که مطابق عهد هخامنشی است و باور به ایزد زروان که در رأس خداشناسی مهری دوره اشکانی قرار می‌گیرد و از اوج این اندیشه در دوره ساسانی سخن به میان آمده است.

پس از این، از اسطوره زروان و زادن هرمزد و اهریمن از او، جنسیت نر ـ ماده او، نقش زروان و نمادشناسی پیکره او که نشان‌دهنده خیر و شر در اوست، سخن گفته شده است.

مانی ایزد زروان را خدای برتر خود می‌داند که این اعتقاد، پیوند کیشمانی را با باورهای زروانی می‌رساند؛ پس در گفتاری به همانندی‌ها، همچون باور به اندیشه‌های گنوسی در دو کیش پرداخته شده است.

در ادامه بازتاب زروان و زروان‌گرایی در اوستا و متون پهلوی آمده است. ستیز آذر (آتش) در زامیادیشت با اژی (اژدها) آبی‌سرشت، یادآور هرمزد و اهریمن است که در متن زروانی علمای اسلامی از آتش و آبی پدیدار شده‌اند که زمان آفریده است.

جدایی ماهیت پیامبری و پادشاهی در وندیداد که از آن دو، جمشید پادشاهی را برمی‌گزیند، تداعی‌کننده مینوی بودن پیامبری و اهریمنی بودن پادشاهی در کیش زروانی است.

چنان‌که در متن صد در بندهش، جمشید، خود برگزیدن پادشاهی را به راه اهریمن رفتن خوانده است. در متن پهلوی بندهش، یکی از ویژگی‌های هرمزد «جدا دشمن» است. این بدان معنی تواند بود که هرمزد با اهریمن پیوستگی داشته و سپس از او جدا شده است؛ همان‌گونه که در اسطوره زروان دیده می‌شود.

اگر کسی بخواهد نفوذ اندیشه زروانی را در اندیشه‌های ایرانیان مسلمان‌شده بررسی کند، یکی از بهترین تجلی‌گاه‌های این کهن‌اندیشه، ادبیات فارسی است که با نیم‌نگاهی بدان، می‌توان بسیاری از باورهای زروانی را در آن یافت.

البته بخشی بزرگ از ادبیات فارسی و بزرگان پدیدآورنده این آثار، وام‌دار فردوسی‌اند و در گرو شاهنامه، حتی از نگاهی فراخ و فراگیر، می‌توان بر آن بود که آنچه آنان سروده‌اند، گزارش و گسترشی است از زمینه‌ها و بن‌مایه‌هایی که به شیوه‌ای برین و گوهرین، نهادین و نهانی در سروده‌های فردوسی، از آن پیش، پدید آمده بوده است.

بنابراین پرداختن به فردوسی و شاهنامه و سنجش میزان باورها و اندیشه‌های زروانی در حماسه ملی ایرانیان می‌تواند بازگوینده نفوذ این اندیشه بر ادب فارسی و افکار ایرانیان دوره اسلامی باشد.

بنابراین بخش دوم کتاب با عنوان زروان و نمودهای زروانی در ذهن و اثر فردوسی در نه گفتار به برداشت فردوسی از زروان اختصاص دارد و شخصیت‌های شاهنامه را در برخورد با دو دیدگاه زردشتی و زروانی به تصویر می‌کشد. یگانگان پدیدآورنده دوگانگی، بن یکسان خیر و شر و نفی مبدأ سببیت، زمان، سپهر و وای: هست‌کنندگان تقدیرگر و مرگ‌آفرین، دیرمانی شر، آز: ابزار اهریمن، زن و شاه تاریکی، گیتی: مادری شریر، مرد هرمزد ـ اهریمنی و هرمزد حاکم مینو، اهریمن شاه گیتی در این بخش آمده است.

آنچه از شاهکار حکیم طوس برمی‌آید این است که اندیشه زروانی تا قرون سوم و چهارم هجری یعنی هم‌زمان با نگارش شاهنامه رایج بوده و فردوسی از آیین زروانی الهام گرفته و بازخورد این نگرش در ابیات او دیده می‌شود.

کتاب «زروان در حماسه ملی ایران» تألیف حمیدرضا اردستانی رستمی در 258 صفحه، شمارگان 700 نسخه و قیمت 48 هزار تمام از سوی نگاه معاصر منتشر شد.