طعم صلوات با چاشنی جعلیات

«صلوات» در قرآن به معنای نمازخانه‌های یهودیان[1] یا خود نمازها[2] یا دعاها[3] یا درودها[4] آمده است و در عُرف فارسی‌زبانان، به همین معنای چهارم و البته ویژه پیامبر اسلام و خاندانش به کار می‌رود و با ادای این جمله صورت می‌پذیرد: «اللهم صَلّ علی محمد و آل محمد».

حامد حاج ملاعلی به همت خانه پویانمایی انقلاب اسلامی، نماهنگی را کارگردانی کرده به نام «طعم صلوات» که سروده‌ای از افشین علاء شاعر معاصر کودک و نوجوان، دست‌مایه تولید آن بوده و بارها از شبکه پویا برای مخاطب کودک پخش شده است و اکنون نیز هر جمعه آن را پخش می‌کند:

 

یک روز که پیغمبر، از گرمیِ تابستان / همراه علی می‌رفت در سایۀ نخلستان

دیدند که زنبوری از خانۀ خود پَر زد / بر دامن پیغمبر آهسته فرود آمد

بوسید عبایش را، دور قدمش گردید / بر خاک کف پایش صد بوسۀ دیگر زد

پیغمبر از او پرسید: آهسته بگو جانم / طعم عسلت از چیست؛ هر چند که می‌دانم

زنبور جوابش داد: چون نام تو می‌گویم / گُل می‌کند از نامت صد غنچه به کندویَم

تا یاد تو را هر شب چون گُل به بغل دارم / هر صبح که برخیزم در سینه عسل دارم

از قند و شکر بهتر خوش‌تر ز نبات است آن / طعم عسل از من نیست، طعم صلوات است آن

 

سایت شبکه پویا، نظر کمابیش چهل کاربر را ذیل صفحه این نماهنگ جمع و درج کرده است که ابتهاج و امتنان اولیا و مربیان کودکان را درباره این نماهنگ در بردارد[5]. باری، از سه منظر صورت و معنا و مخاطب، می‌توان درباره آن سخن گفت. مقصود از صورت، ساختار[6] تصویری‌اش در قالب رسانه[7] بصری؛ مقصود از معنا، محتوای[8] حدیثی‌اش و مقصود از مخاطب[9]، بیننده هدف است.

الف) صورت

از دید صوری کارگردان محترم کوشیده است که به محتوای شعر متعهد باشد، اما برخی از عناصر تصویری در این نماهنگ با یک‌دیگر سازگار نیستند. برای نمونه، پیامبر و علی (ع) در آغاز با پوششی قهوه‌ای و سبز نشان داده شده‌اند که بیش‌تر به قبا می‌ماند، اما در متن شعر «عبا» آمده است. به هر روی، عبا یا قبای قهوه‌ای پیامبر، در بخش‌های پایانی سبز می‌گردد. هم‌چنین بوستانی که در تصویر دیده می‌شود بیش‌تر به جنگل می‌ماند نه نخلستان و حضور گوَزن و بچه آهو در تصویر، شاهد ماجراست. ارائه چند نخل در دورنما نیز نخلستان را در ذهن بیننده تداعی نمی‌کند. تکرار نماها[10] از دیگر مشکلات محصول تصویری است؛ زیرا با توجه به طول نماهنگ (چهار دقیقه) به اصطلاح کِش آمده و برای پُر کردن آهنگ، مکرَر به کار رفته‌اند؛ چنان‌که زنبور یک بار در آغاز از خواب برمی‌خیزد و خمیازه می‌کشد و یک بار هم زمانی که به تطبیق ابیات پایانی شعر می‌رسد؛ یعنی «هر صبح که برخیزم». افزون بر اینها، کلمه «خانه» بیت دوم، در خوانش نماهنگ به «لانه» بدل گشته که درباره کندوی زنبور به کار نمی‌رود، بلکه بیش‌تر درباره خانه پرندگان و خزندگان و برخی از دیگر حشرات به کار می‌رود.

 

ب) معنا

از دید محتوایی نیز گفتنی است که استحباب و اهمیت درود فرستادن بر پیامبر و خاندان ایشان از مسلمّات سنت اسلامی به شمار می‌رود، اما برای تأکید بر این مستحبِ مهم، به هر روایتی نمی‌توان چنگ زد. محتوای این منظومه، در مجامیع روایی متقدم و دست اول شیعیان و اهل‌سنت نیامده، بلکه فقط مرحوم شیخ علی‌اکبر نهاوندی (1278-1369 ق) از فقهای معاصر آن را در کتاب عمومی خود با عنوان خزینه الجواهر فی زینه المنابر[11] آورده است و شکی نیست که روایتی مرسَله در کتابی متأخر، شایسته استناد نیست:

«روزی سید عالَم در سایه نخلی نشسته بود و حضرت امیر المؤمنین در خدمت آن سروَر بود؛ ناگاه زنبوری بیامد و پروانه‌وار دور آن شمع رسالت طواف می‌کرد و به زبانی که داشت تکلم با آن حضرت می‌نمود؛ پس حضرت امیر آستین را می‌افشاند تا آن زنبور را از آن حضرت دور گرداند. حضرت رسول تبسمی فرمودند و گفت: یا علی هیچ می‌دانی که این زنبور چه مقصودی دارد؟ مرادش این است که ما را مهمانی کند و می‌گوید که در فلان موضع قدری شهد نهاده‌ام. امیر المؤمنین را بفرما تا او را حاضر سازد … امیر المؤمنین آن شهد را حاضر نمود و آن جناب از همان زنبور سؤال نمود که خوراک شما شکوفه تلخی بیش نیست چگونه می‌شود که در اندرون شما شهد صافی می‌گردد؟ عرض کرد: یا رسول الله! هر گاه قدری شکوفه به درون ما داخل شود فی الحال الهام اِلاهی رسد تا سه نوبت بر جناب شما صلوات فرستیم و به سبب آن شکوفه تلخ را در شکم خود شهد و شیرین سازیم[12]».

شگفتا که زنبورِ این روایت، علی بن‌ابی‌طالب (ع) را در همان عصر پیامبر «امیر المؤمنین» خطاب می‌کند! و شگفتا که سخنی از صلوات بر «آل» پیامبر نمی‌رانَد! شاید هم در این‌باره به آیه «صلّوا علیه[13]» استناد کرده باشد! خود این تعبیر، شاهد «موضوع» (مجعول) بودن روایت است.

باری، آن.ماری شیمل (1922-2003 م) اسلام‌پژوه آلمانی معاصر، با اشارتی به این داستان افسانه‌ای، می‌گوید: «شاعران سوژه‌های مورد علاقه‌ای دارند که دو یا سه تای آنها مشخصاً مطلوب آنهاست: [یکی] داستان ستون حنانه (تنه نخل مشتاق) و داستان چگونگی نجات آهو به دست پیامبر که گاه به گاه به کار گرفته می‌شوند. دیگر اشعار به ریشه افسانه‌هایی چون دلیل شیرینی عسل می‌پردازد. در آناتولی و دره هند شخص می‌آموزد که تنها هنگامی که زنبوران عسل بر حضرت محمد صلوات می‌فرستند، عسل شیرین می‌شود[14]».

من این دیدگاه را توجیه‌پذیر نمی‌دانم که هنرمندان پژوهش‌گر نیستند، بلکه معتقدم آفرینندگان اثر هنری به پیروی از فرمان «فَلْیَنْظُرِ الاِنْسانُ إِلى‏ طَعامِه‏[15]»، باید پیش از ساختن اثر، در مصالح سازه‌های خود و مواد اولیه خوراک فکری مخاطبانشان، به دیده وسواس بنگرَند.

 

ج) مخاطب

از دید مخاطب‌ نیز به یکی دو نکته اشاره می‌کنم: اول اینکه کاش کارگردان این نماهنگ به اقتفای قرآن کریم معقولات را به محسوسات تشبیه و پیامش را بدین شیوه به مخاطب عام منتقل می‌کرد؛ نه اینکه طبیعت مادیِ محسوس را در قالب کرامت معنویِ معقول بگنجاند. فرض می‌گیریم که «طعم عسل از طبیعت زنبور نیست، بلکه طعم صلوات است آن»، اما این نکته را کسی درمی‌یابد که به گفته مولانا «غُلغُل اجزای عالم» و «تسبیح جمادات» را فاش می‌شنود و راز «حدیث لولاکَ» را می‌داند؛ نه کودکی که همین شبکه پویا در برنامه «خدا چه آفریده[16]» به او می‌آموزد: «عسلِ شیرینی را که می‌خوری، زنبور از شهد گل‌ها می‌سازد» و در نماهنگ «زنبور عسل» از زبان زنبور به او می‌گوید: «تو کندو می‌سازیم از شهدِ گل، عسلی که هست خوش‌رنگ و خوش‌بو، زندگی ما زنبورها بسته به گل؛ گل لاله، گل زنبق، سوسن، سنبل[17]».

از قضا محتوای موجود در تولیدات واقع‌نُما[18] و مستند این شبکه، هم با محتوای قرآنی درباره زندگی زنبور هم‌سویی و هم‌خوانی دارد؛ هم نزد بیننده هدف باورپذیر است؛ زیرا قرآن می‌گوید: «خداوند خانه‌سازی و شیره‌نوشی را از طریق وحی، به زنبور می‌آموزد[19]» و به جای شیرینی عسل بر تنوع رنگ آن تأکید می‌کند که بی‌شک از تنوع شهدها و شکوفه‌ها اثر می‌پذیرد. به گفته مفسران، وحی خداوند به زنبور، آگاهی غریزی اوست[20]. کودک خود از تجربه کنش‌های غریزی بویی می‌برَد و می‌تواند غریزه را بفهمد و همین اندازه بس است برای تفکرورزی او و پل زدن از طبیعت به فراطبیعت. پل زدن از طبیعت به کرامت، شاید با سلوک هفتادساله‌ای ممکن باشد، اما برنامه‌سازی در این‌باره برای مخاطب نوپای پویا؛ یعنی کودک و نوجوان هرگز مطلوب نیست. لُب لباب آیاتی از این دست در قرآن، سوی‌گردانی کودکان عقلی است از زمین به آسمان، اما حاصل محصولاتی چون «طعم صلوات» سرگردانی کودکان سِنی است پای «تِلویزان[21]».

اگر تصویر کردن داستان زنبور برای مخاطب کودک رَوا باشد، چرا تصویر کردن داستان ماهی مذکور در همان کتاب نهاوندی برای او رَوا نباشد که از قضا مربی یا مادر محترمی نیز ساخت نماهنگ آن را از شبکه پویا درخواست کرده است[22]؛ همان ماهی مُرده‌ای که به برکت صلوات فرستادن بر پیامبر و آلش، ضد حریق شده بود و آتش در او تأثیر نمی‌کرد؟

 

پدران و مادران و مربیانی که در پایگاه اینترنتی شبکه پویا ذیل این نماهنگ ابتهاج و امتنان خود را از چنین محصولی ابراز کرده‌‌اند، شیفته نوا و نمای آن شده‌اند. شماری از بازخوردهای مخاطب را در جدول زیر می‌توانید دید. روی سخن من در این جستار کوتاه با همین مخاطبان گرامی است. بی‌شک جلوگیری از ساخت و ساز چنین محصولاتی ممکن نیست و شاید مطلوب هم نباشد، اما یکی از ارکان سواد رسانه‌ای به‌ویژه ناظر به محتوای دینی و مذهبی (الاهیاتی) سنجش اعتبار آن یا دست‌کم کاوش درباره اعتبار آن و کنش فعالانه درباره بررسی آن و تفکر درباره چفت و بست و ربط و نسبت آن با مجموعه اطلاعات و دانش‌های الاهیاتی است.

به تعبیر دیگر، چنان‌که مواجهه فعال با پیام‌های بازرگانی ویژه کودک موجب می‌شود مخاطب باسواد با تکیه بر عصای شعار «بشنو و بسنج» بر پله شعور «ببین و بیاندیش»، محتاطانه گوش و نگاه کند و شنیده‌ها و دیده‌هایش را از پالایه خردورزی بگذراند، درباره تحفظ بر مواجهه فعال مخاطب کودک با پیام‌های رسانه‌های دینی ـ مذهبی (الاهیاتی) باید حساس‌تر و سخت‌گیرتر باشد نه اینکه خودش وابدهد و به سائق عاطفه، گریبان عواطف کودکش را نیز بگیرد و عاقله او را هم عِقال بزند و القاگرانه او را به حفظ کردن و دیدن و شنیدن مکرر وادارَد، بلکه باید پس از مواجهه با هر محصولی او را به پرسش بگیرد و اندیشه‌اش را به ورزش در این‌باره سفارش کند. باری، «ذات نایافته از هستی، بخش کی تواند که شود هستی‌بخش؟»

 

شنبه، 05 مرداد 1398 ساعت 07:06، محمد مهدی-کرج	سلام و خدا قوت! هم با کیفیت هم سطح عالی محتوایی آنجه من از واکنش فرندانم می بینم بسیار عالی است مشخص است که دانش محور و محقق و کار بلد این گونه نماهنگ ها را نوشته و اجرا نموده اند. ضمن تشکر دست خالقان این اثر موارد مشابه مانند سلام خادمان و… را بوسید و آرزوی تداوم و موفقیت در ساخت این گونه موارد داشت
سه شنبه، 07 خرداد 1398 ساعت 11:02، مریم زاهد ،۳۳ ساله، تهران	سلام خیلی کلیپ خوبی هست فقط کاش قابل دانلود بود. پسر من خیلی دوستش داره. یه پیشنهادم دارم: من یه قصه جالب دیگه هم جدیدا شنیدم شبیه همین داستان؛ قصه ماهی ای که بخاطر صلوات بر حضرت محمد (ص) وقتی صید شد بدنش در آتش نمیسوخت؛ حتما کار سختیه ولی گروه هنرمند و توانایی مه کلیپ زنبور رو ساختن شاید بتونن این رو هم انجام بدن. خیلی خوبه که بچه ها از سن کوچیک با برکات صلوات بر پیامبر عزیز و آلشون آشنا بشن. ممنون ازتون
شنبه، 28 اردیبهشت 1398 ساعت 15:04، علیرضامشکینی.۱۰ساله ازکاشان.	باسلام وخسته نباشید.خیلی زیبابود.من ودوستم الان تمرین میکنیم تااین شعرزیباراقبل ازافطاردرمدرسه بخوانیم.
جمعه، 03 اسفند 1397 ساعت 12:20، صابر طباطبایی یزدی 37 ساله از قم	خیلی خوبه که مدیران سیاست گذار و کارمندان ایده پرداز و تیم های پیمانکاری که این ایده ها رو پیاده سازی میکنند و میسازند و تصویب میکنند تونستند تیمی بسازند که انقدر خوب و عالی محصولی رو تولید میکنند که دخترهای من لذت میبرند و مبینند و حفظ میکنند و میان میپرسند بابا این داستانه حقیقت داره و من دقایقی باهاشون درباره ی آیه های قرآن و کرامت های انسانی که خدا به بندگان صالحش عنایت میکنه صحبت کردم. برای خودم هم یادآوری نیکویی بود.
جمعه، 23 آذر 1397 ساعت 16:55، محبوبه مشفق،بیست و سه ساله،لنگرود	سلام علیکم،انشالله خداوند بهتون اجر بسیار در دنیا و آخرت عطاکنه.هربار که این قطعه هنری -ولایی پخش میشه من که یک مادرم،اشک تو چشمام جمع میشه.انشالله باز هم ازاین دست برنامه های آموزنده و مذهبی خصوصا در حوزه انیمیشن بسازید و پخش کنید.اجرکم عندالله اللهم عجل لولیک الفرج بحق زینب سلام الله علیها
چهارشنبه، 21 آذر 1397 ساعت 23:11، رضا معبودی	خداوند به تولیدکنندگان این اثر زیبا و ارزشمند، به اندازه ثانیه ثانیه عمرشان، خیر و برکت و پاداش کریمانه بدهد. حظ کردم. لذت بردم. دستمریزاد. درود خدا بر شما.
سه شنبه، 13 آذر 1397 ساعت 11:22، مامان محمد رسول از کرمان	سلام من امروز بود که این کلیپ زیبا رو دیدم.تاثیر عجیبی روم گذاشت . حتی گریه ام گرفت.برا همین وارد اینترنت شدم تا بیشتر در مورد این قصه بدونم.وقصد دارم ظهر برا بچه ها این داستان رو تعریف کنم.مطمئنم که میتونه موثر باشه برای پسرم که به صلوات نگاهی دیگه داشته باشه. کاش بشه این کلیپ رو دانلودش کنم!
سه شنبه، 13 آذر 1397 ساعت 10:42، علی اکبری از اصفهان	با سلام واحترام از صمیم قلبم از سازندگان و شاعر بزرگوار این کلیپ سپاسگزارم واقعا ساخت اینطور کارها سعادتی می خواد که نصیب هرکسی نمیشه خیلی خبلی ممنونم
شنبه، 10 آذر 1397 ساعت 12:46، خانم امام. ۳۳ ساله. از یزد	سلام. خیلی زیبا بود . اولین دفعه که دیدم گریه کردم. واقعا کلیپ زیبایی بود .برای بچه ها هم زیبا و دلنشینه. خدا اجرش رو بهتون بده
چهارشنبه، 30 آبان 1397 ساعت 11:48، نجمه کاظمی ۲۷سال اصفهان	خیلی زیبا بود باز هم چنین کلیپ هایی که موسیقی ملایم و سازگار با روح بچه ها و محتوای مذهبی دارد تولید کنید
سه شنبه، 29 آبان 1397 ساعت 09:31، زهرا	احسنت خداوند رحمان اجرتان دهد . قلب مبارک آقا امام زمان از سازندگان این برنامه های زیبای معنوی شاد ان شاء الله.
چهارشنبه، 15 آذر 1396 ساعت 23:52، م. ع 39 تهران	به توبه خود کمال تشکر را از زحمتکشان در غرصع تدوین این اثر هنری دارم که البته ارزش خاصی ندارد . برای شاعر فهیم و مودب به ادب ولایی و برای تصویگر و آهنگساز خوش ذوق و سلیقه و ولایی از خداوند متعال بهترین ها را دعا می کنم ای کاش رسانه ملی که به فرموده امام دانشگاه عمومی محسوب می شود ببیند که چقدر با تکریم سازندگان فیلم ها و مجموعه های مشابه این کلیپ در حین سرگرم کردن مردم آنها را با یاد خدا و معاد و ولایت اولیای خدا مانوس می کرد تا در پی این امر از خیلی از آفت های اخلاقی و اجتماعی و … مصون می شدند ای کاش …
سه شنبه، 28 دی 1395 ساعت 23:06، س. م – ۳۷ ساله- تهران	سلام. إن شاءالله سازندگان و زحمتکشان این کلیپ فوق العاده از دستان ساقی کوثر سیراب شوند و اجرشان را از رسول الله بگیرن. یا علی

 

 

[1]. حج، 40. ر.ک: محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 14، ص 385.

[2]. مؤمنون، 9.

[3]. توبه، 99.

[4]. بقره، 157.

[5]. www.pooyatv.ir/clips/misc/item/213668 (1398/07/28).

[6]. Form.

[7]. Media.

[8]. Content.

[9]. Audience.

[10]. Shot / Plan.

[11]. این کتاب در سه بخش اصول دین، فروع دین و اخلاق، وصایا و حکایاتی با محوریت آیات و روایاتی در بردارد.

[12]. علی‌اکبر نهاوندی، خزینه الجواهر فی زینه المنابر، ص 586.

[13]. احزاب، 56.

[14]. آن.ماری شیمل، «شعر دینی در جهان معاصر اسلامی»، کیهان اندیشه، ش 69، ص 187.

[15]. عبس، 24.

[16]. ساخته فاطمه سادات حسن‌زاده، 142 قسمت، رئال، سال 1395.

[17]. www.pooyatv.ir/clips/misc/item/213012 (1393/12/03).

[18]. Real genre.

[19]. نحل، 68 و 69.

[20]. محمدحسین طباطبایی، همان، ج 12، ص 292.

[21]. farsi.khamenei.ir/speech-content?id=42611

[22]. مریم زاهد ،۳۳ ساله، تهران (سه شنبه، 07 خرداد 1398 ساعت 11:02).