درخواست سوسن شریعتی برای توجه بیشتر به “حج” پدرش

به گزارش ایسنا، سوسن شریعتی که 22 مهرماه در نشست معرفی کتاب «حج» و «میعاد و ابراهیم» در خانه‌موزه علی شریعتی سخن می‌گفت،‌ اظهار کرد: ما معمولا پرهیز می‌کنیم در نشست‌هایی به نام شریعتی حضور پیدا کنیم تا به حساب نسبت خانوادگی گذاشته نشود؛ اما درباره‌ی کتاب «حج» خودم پیشنهاد کردم نشستی برگزار شود، زیرا این کتاب آن‌گونه که باید، مورد توجه قرار نگرفته است. کتاب «حج» مانند بسیاری از آثار دیگر دکتر شریعتی با مخاطب غیرحرفه‌یی ارتباط برقرار می‌کند و البته از جذابیت‌های مهم تفکر شریعتی همین است که در دسترس قرار دارد و می‌تواند طیف وسیعی از مخاطب‌ها را معطوف به خود کند و این موضوع درباره کتاب «حج» نیز صادق است.

این استاد جامعه‌شناس با استناد به مفاهیم و آموزه‌های برساخته تفکر علی شریعتی تصریح کرد: همان‌جور که جهان اندیشه و تفکر این اندیشمند چندوجهی است‌، کتاب «حج» هم چنین خصلتی را دارد. چندوجهی بودن تفکر شریعتی در عین حالی که فرصتی را برای تفسیرها و برقراری نسبت‌های متکثر فراهم می‌آورد، از طرفی سبب دامن زدن به سوءتفاهم‌ها نیز می‌شود.

دختر علی شریعتی متذکر شد: در ادوار مختلفی آثار دکتر علی شریعتی به انحای مختلف مورد توجه مخاطب‌ها و متفکران قرار گرفته است. در این سال‌ها آثار کویریات علی شریعتی مورد توجه جوان‌ها قرار گرفته است، در حالی که در سال‌های دهه 50 و 60 کتاب شهادت او در کانون توجه مخاطب‌ها بود‌؛ اما کتاب «حج» همواره آهسته و مداوم در چهار دهه اخیر خوانده شده و در عین حال کم‌تر دست‌خوش قبض و بسط شده است. به اعتقاد من کتاب «حج» اثری غریب است. از منظری کتابی چندوجهی و بسیار پرحرف و ایده است و از طرف دیگر آن‌طور که باید، به آن توجه نشده است. این کتاب برخلاف بسیاری از آثار دکتر شریعتی که سخنرانی بوده‌اند‌، به شکل مکتوب تدوین شده است، از این‌رو وسواس‌های خاص وی در نثر و نگارش کتاب مورد توجه بوده است. این کتاب نثر شیوا و ساختاری جذاب دارد، اما در بین منتقدان و موافقان علی شریعتی به ندرت دیده شده است، در حالی که پتانسیل آن را دارد که مدام مورد ارجاع قرار گیرد و آن بخش از وجوه مغفول‌مانده اندیشه شریعتی در این اثر واکاوی شود.

سوسن شریعتی متذکر شد: فرم و ساختار کتاب «حج» متأثر از همان مناسک حج است و به نوعی کتاب یک سفرنامه است. همان‌طور که شریعتی می‌گوید، سفرنامه یک حج‌کننده مسلمان است. کتاب «حج» رساله فقهی نیست، بلکه رساله فکری است و در مقدمه‌ی مهم کتاب «حج» نویسنده تأکید دارد مؤمنان تفسیرها و تجربه‌های شخصی خود را از امور معنوی بنویسد.‌ با کند و کاوی در کتاب «حج» دیده می‌شود که چگونه علی شریعتی متهم از طرف روشن‌فکران به استفاده کارکردی از دین، پاسخ منتقدان را می‌دهد و همچنین در مواجهه با انتقاد روحانیون که می‌گویند شریعتی به شعائر و مناسک بی‌اعتناست نیز پاسخی درخور می‌دهد. او تأکید دارد یک متخصص فقه و کلام نیست، بلکه صرفا خود را یک حج‌کننده مسلمان می‌داند، سعی می‌کند فارغ از عادت‌های معمول درباره تجربه دینی‌اش سخن بگوید و از این حرکت می‌توان به عنوان گامی در جهت دموکراتیزه کردن برداشت‌های دینی یاد کرد. شریعتی تأکید دارد از این کار در پی آن است که کتاب خواندنی قرآن خوانده شود. تمام این رویکردی که در کتاب «حج» دیده می‌شود، به شکل دیگر نیز در کتاب «میعاد با ابراهیم» دنبال می‌شود و مضمون‌ها یکی است.

او در ادامه به تشریح فصل‌های مختلف کتاب «حج» پرداخت و متذکر شد: کتاب «حج» در سه بخش تدوین شده است؛ بخش نخست حج عمره که شریعتی از آن به عنوان سفر به کعبه یاد می‌کند، بخش دوم حج بزرگ‌تر که شریعتی آن را سفر از کعبه نام می‌نهد و معتقد است حج بزرگ‌تر با ترک کعبه آغاز می‌شود و فصل سوم بزرگ‌تر از حج است که همانا آن را شهادت می‌داند و این بخش اشاره مستقیمی به ناتمام ماندن سفر حج امام حسین (ع) و حرکت او به سمت کربلاست. در فصل حج عمره زیرفصل‌های حج‌، موسم‌ احرام‌، کعبه‌، طواف‌، بیعت‌ و سعی قرار دارد. نکته مهم این است که در باب نسبت شریعتی با امام حسین‌ (ع) با ابوذر غفاری سخنان بسیاری گفته شده است، اما در باب نسبت شریعتی با ابراهیم (ع) کم‌تر صحبت شده است. این اندیشمند در کتاب «حج» در پی ابراهیمی کردن انسان است.

سوسن شریعتی در ادامه مروری بر عنوان‌های فصل دوم کتاب «حج» با استناد دیدگاه‌های علی شریعتی، به طرح مفاهیمی چون عرفات‌، مشعر،‌ منا‌، قربانی‌ و عید پرداخت و تصریح کرد: به اعتقاد شریعتی حج‌کننده در پایان سفر به حج می‌بایست در کنار تجربه امر معنوی به تجربه شناخت و شعور و عشق برسد و مؤمن باید به ابراهیم بدل شود و بت‌های ذهنی رفتاری و زندگی خویش را فروبشکند به تعبیر شریعتی در پی یافتن اسماعیل خویش باشد تا آن را در پیشگاه خدا قربانی کند.

او در بخش دیگری از اظهاراتش به شرح ایده‌های اصلی کتاب «حج» پرداخت و گفت: به اعتقاد شریعتی، تجربه دینی و معنوی تجربه‌ای آزادی‌بخش است و او در کتاب «حج» از طریق چندوجهی کردن رابطه مؤمن با خداوند و همچنین از طریق چندوجهی کردن مناسک حج تعریف‌های معمول و مرسوم از تجربه امر معنوی را به چالش می‌کشد و تصریح می‌کند این‌که مناسکی یک‌بار برای همیشه تعریف شده باشد، صحیح نیست و فرد را به تکرار و عادت می‌کشاند و تأکید دارد که تجربه‌های امر معنوی و دین‌داری باید با شناخت و ادراکی تازه برای مؤمن همراه باشد، همچنان که هر بار که شریعتی به سفر حج می‌رفت، ادراک دیگری از آن تجربه معنوی پیدا می‌کرد. ایده مهم دیگر این کتاب آن است که پرسوناژ‌های تاریخی به موقعیت‌های درونی و وجودی بدل می‌شود، مثلا هاجر که شخصیتی اسطوره‌یی تاریخی است، در رویکرد و نگاه علی شریعتی به یک موقعیت بدل می‌شود و از هاجر شدن سخن می‌گوید. شریعتی تأکید دارد که مؤمن باید بنیان‌گذار کعبه ایمان خویش باشد و به اعتقاد من این موضوع‌ها از مهم‌ترین ایده‌های کتاب «حج» هستند.

سوسن شریعتی از کتاب «حج» اثر علی شریعتی به عنوان کتابی یاد کرد که زمینه‌های تجربه معنوی آزادی‌بخش را فراهم می‌کند.