عرصه‌هایی در نصوص اقتصاد اسلامی

آشنایی این‌جانب با آن عالم وارسته، افزون بر جلسات متعدد در دانشگاه علوم اسلامی رضوی، به دوره تحصیل در مقطع دکتری دانشگاه فردوسی برمی‌گردد که از محضر درس و تجربیات ایشان بهره می‌بردم و گاه که فرصتی پیش می‌آمد، توفیق همراهی با ایشان را در مسیر راه تا منزل پیدا می‌کردم و از خرمن تجربه‌ها و ایده‌های سودمندشان خوشه می‌چیدم.

آنچه در اندیشه‌های آن عالم روشن‌بین و فرزانه نمود داشت، آرمان شکل‌گیری تمدن نوین اسلامی در پرتو وحدت اسلامی و نیز پرداختن به دانش‌های موردنیاز برای تمدن‌سازی بود و ایده کتاب «نصوصٌ فی الإقتصادِ الإسلامی کتاباً و سنهً و فقهاً»[1] در همین راستا قابل‌ارزیابی است؛ کتابی که با اشراف استاد واعظ‌زاده و تلاش پژوهشگران بنیاد پژوهش‌ها سامان یافته است.

برای روشن شدن عرصه‌ای از دانش اقتصاد که کتاب مذکور در آن عرصه سامان یافته است، لازم است نخست قلمروهای دانش اقتصاد را مرور کنیم:

دانش اقتصاد به مفهوم وسیع خود، قلمرو گسترده‌ای دارد که دست‌کم هفت بخش را در خود جای می‌دهد:

1. فلسفه (مبانی) اقتصاد: هریک از مکاتب اقتصادی و دیدگاه‌های آن، بر پایه مجموعه‌ای از مبانی و اصول استوار گشته است که از نوع نگاه آن مکاتب به جهان هستی و انسان سرچشمه می‌گیرد. اصول یادشده، مبانی جهان‌بینی و انسان‌شناختی مکاتب را تشکیل می‌دهد که از آن به فلسفه نیز یاد می‌شود.

مکتب اقتصادی: مکتب، مجموعه‌ای از اصول اساسی شامل «بایدها» و «نبایدها»ی کلی در زمینه‌های تولید، توزیع و مصرف است که از مسایل جهان‌بینی سرچشمه می‌گیرد و بر حقوق و مقررات و نظام اقتصادی به‌طورمستقیم تأثیر می‌گذارد. شهید صدر کتاب گران‌سنگ «اقتصادنا»[2] را برای تبیین مکتب اقتصادی اسلام و مقایسه آن با دیگر مکاتب نگاشته است.

2. حقوق اقتصادی: به مجموعه‌ای از احکام و مقررات اقتصادی که برای تنظیم روابط اقتصادی افراد با یکدیگر و با اموال، و هماهنگ با مکتب اقتصادی تنظیم شده‌اند، حقوق اقتصادی می‌گویند. بخش «فقهُ الإقتصاد» در فقه اسلامی، دربرگیرنده مجموعه حقوق اقتصادی در اسلام است که حجم فراوانی از متون فقهی را به خود اختصاص داده است.
3. اخلاق اقتصادی: بخشی از آموزه‌ها و ارزش‌های اخلاقی که در ارتباط با حوزه اقتصاد است، اخلاق اقتصادی نامیده می‌شود.
4. نظام اقتصادی: مجموعه‌ای هماهنگ از نهادهای اقتصادی که برای تحقق اهداف اقتصادی گرد هم آمده باشند، نظام اقتصادی می‌گویند. این مجموعه، مشتمل بر الگوهای رفتاری و نهادهای برنامه‌ریزی، تصمیم‌گیری و اجرایی و نهادهای کنترل‌کننده است.
5. علم اقتصاد (Economics): علم اقتصاد، رفتار انسان را در سطح خرد و کلان در زمینه تولید، توزیع و مصرف کالا و خدمات بررسی می‌کند.
6. اقتصاد توسعه: پس از جنگ جهانی دوم، مباحث توسعه اقتصادی مطرح گردید و طی چنددهه اخیر کتاب‌ها و مقالاتی فراوان دراین‌باره منتشر شد. در این دوره، توسعه اقتصادی از مفهومی مرادف با رشد اقتصادی تا مفهومی فرااقتصادی و چندبُعدی که مبتنی بر ارزش‌ها و فرهنگ‌هاست، تحول یافته است.

کتاب «نصوصٌ فی الإقتصادِ الإسلامی کتاباً و سنهً و فقهاً» در عرصه‌های سوم و چهارم سامان یافته است که البته خود مبنای عرصه‌های بعدی قرار می‌گیرد.

هدف از نگارش این کتاب چنان‌که از نام آن پیدا است، جمع‌آوری نصوص اسلامی مربوط به اقتصاد در قرآن، روایات و فقه اسلامی است، به‌گونه‌ای که مجموعه آیات و تفاسیر آنها، روایات، و نصوص فقهی مربوط به مسایل مالی و اقتصادی در تمامی ابواب فقهی مرتبط را شامل می‌شود. بدین‌جهت، محقق عرصه اقتصاد اسلامی را از مراجعه به بسیاری از منابع بی‌نیاز می‌سازد. ضمن آنکه به مصادر فقهی شیعه اکتفا نکرده و آرا و اقوال دیگر مذاهب اسلامی را نیز بازنشر داده است.

در بخش آیاتُ الأحکام، گردآوری آرای عالمان شیعه مبتنی بر کتاب «کنزُ العرفانِ»[3] فاضل‌مقداد (متوفی 826ق) و آرای عالمان اهل‌سنت مبتنی بر کتاب «احکامُ القرآنِ»[4] جصاّص (305-370ق) است و در صورت فقدان نصی در این دو منبع، از سایر منابع استفاده شده است. در بخش روایات، وسائلُ الشیعه و مستدرکُ الوسائل برای روایات شیعه و کنزُ العمال برای روایات اهل‌سنت مبنا قرار گرفته است. در بخش مباحث فقهی نیز آرای فقیهان امامیه، مذاهب چهارگانه اهل‌سنت، مذهب ظاهری و مذهب زیدی ارایه شده است. جلد نخست این مجموعه مزین به مقدمه استاد فقید واعظ‌زاده‌خراسانی و جلد شانزدهم نیز مزیّن به تصدیر و خاتمه ایشان است.

ارجاعات:

[1]. این مجموعه 16 جلدی از سوی گـروه اقـتصاد بنیاد پژوهش‌های اسلامی‌ تألیف‌ و بـا مـقدمه و اشـراف آیت‌الله محمد واعظ‌زاده‌خراسانی نشر یافته اسـت. نویسندگان در این مجموعه به بررسی اقتصاد در متون اسلامی پرداخته‌اند. روش آنها این است که در رابطه با هر مبحث، ابتدا آیات قرآن‌کریم و آنگاه احادیث و اخبار و سپس نظریات فقهای مذاهب مختلف اسلامی را آورده‌اند.

[2]. هدف از نگارش «اقتصادنا»، بیان مبانی اقتصاد اسلامی و تفاوت آن با دیگر مکاتب بزرگ اقتصادی است. این کتاب نظریه‌های اقتصادی مارکسیسم و سرمایه‌داری را معرفی و نقد کرده و سپس مکتب اقتصادی اسلام را ارایه می‌دهد. نظریه «منطقهُ الفراغ»، از مهم‌ترین دیدگاه‌های شهید صدر در زمینه اقتصاد اسلامی، در این کتاب مطرح شده است. این کتاب دو بخش دارد: بخش اول مباحث فلسفی و استدلالی آنکه غالباً به نقد نظام‌های اقتصادی مطرح در آن زمان می‌پردازد و بخش دوم با مقدمه‌ای که روش تحلیل در قسمت دوم کتاب را مشخص می‌کند و پس‌ازآن تلاش و کوشش شهید صدر برای یافتن نظامی در آرای فقهی گذشتگان و به‌اضافه آرای فقهی خود ایشان و ایجاد یک مکتب یا نظام اقتصادی با اصول مشخص و معیّن. اما باید دانست تفکر فلسفی ایشان در بخش اول کتاب، زمینه را برای بحث و جهت‌گیری در مسایل بعدی آماده می‌کند و نادیده‌گرفتن این مباحث موجب درک ناقص قسمت دوم کتاب خواهد شد. نکته دیگر اینکه تفکر اقتصادی شهید صدر در اقتصادنا متوقف نمی‌شود و مقالات و آثار بعدی ایشان که بخشی از آنها در کتاب «الإسلام یقود الحیاه» آمده است ناظر به همین صیرورت و عدم توقف در یک نقطه است. از اقتصادنا، ترجمه‌هایی به زبان فارسی وجود دارد که کتاب اقتصاد ما ترجمه سیدمحمدمهدی برهانی و سیدابوالقاسم حسینی‌ژرفا، ازجمله آنها است.

[3]. فاضل‌مقداد در این اثر به بررسی پانصد آیه‌ قرآن در 44 باب پرداخته است. از ویژگی‌های کتاب می‏توان به ویژگی تفسیر «قرآن به قرآن» نام برد؛ هرچند وی از روایات و احادیث به‌عنوان تأیید کمک گرفته است. از دیگر خصوصیات کتاب مقایسه و مقارنه دیدگاه‌های فقهای امامیه با دیدگاه‌های فقهای اهل‏سنت است که نویسنده با رعایت ادب و اخلاق به آن پرداخته است. ابواب و عناوین اصلی کتاب عبارت ‏است از: طهارت، نماز، روزه، زکات، خمس، حج، امربه‌معروف، معاملات حرام، خریدوفروش، صلح، مضاربه، ازدواج، طلاق، ظهار، خوردنی‌ها، میراث، قضاوت و حدود.

[4]. استنباط احکام فقهی از آیات قرآن با استناد به روایات و اقوال فقهای حنفی، کار اصلی جصاص در این اثر است. وی به ترتیب آیات و سوره‏های قرآن، آیات مربوط به احکام فقهی را شرح و تفسیر نموده و ذیل هر آیه، آیات دیگر مربوط به آن موضوع و نیز ادله احکام مورد اشاره را تبیین کرده است. همچنین دیدگاه و دلایل فقهای فرقه‏های مسلمان را در خصوص هر آیه جویا شده و نظرهای اختلافی آنان را بیان داشته است.