نگاهی به کتاب رواشناسی دین و معنویت
کتاب«روانشناسی دین و معنویت: شناخت عمیق و دقیق در عمل» به‌عنوان منبع درسی برای دانشجویان آمریکایی نوشته شده است، اما ترجمه آن می‌تواند به‌عنوان کتاب درسی یا کمک درسی برای دانشجویان فارسی‌زبانِ علاقمند به این حوزه نیز مفید باشد. این کتاب با چارچوب نگاهی از بیرون (پژوهش‌های علمی) و نگاهی از درون (تجربه‌های شخصی) تألیف شده است. نقل داستان‌های واقعی از افراد ادیان و مذاهب مختلف یا مُلحدانِ مؤمنشده کتاب را خواندنی‌تر کرده است.
کتاب «روانشناسی دین و معنویت: شناخت عمیق و دقیق در عمل» اثر تیموتی سیسه‌موره با ترجمه فرزانه رسانه و مجتبی دلیر از سوی نشر ارجمند روانه بازار نشر شده است.
در این کتاب، نویسنده ایده‌های نابی را برای پژوهش ارائه می‌کند که می‌توانند بومی‌سازی‌شده و در خدمت روانشناسی و مردم این مرز و بوم نیز قرار بگیرند. بنابراین، دانشجویان، اساتید و پژوهشگران روانشناسی و به‌ویژه روانشناسی دین، روانشناسی اجتماعی، روانشناسی فرهنگی، روانشناسی تکاملی، روانشناسی بالینی، روان‌پزشکی، علوم اعصاب، علوم شناختی، مشاوره، الهیات، فلسفه، علوم تربیتی، علوم اجتماعی، روحانیان و دیگر علاقمندان به روانشناسی دین مخاطبان خاص این کتاب‌اند. یکی از مترجمان کتاب(دکتر مجتبی دلیر) در نگارش و ویرایش بخش‌های مربوط به دین مبین اسلام با پروفسور سیسه‌موره که هم اکنون ریاست بخش روانشناسی دین و معنویت انجمن روانشناسی آمریکا را بر عهده دارد همکاری مؤثری داشته است اما خود نویسنده نیز شخصاً مطالبی را درباره اسلام و ایران آورده که می‌تواند برای مخاطب ایرانی مسلمان به‌ویژه جذاب باشد.
در بخشی از مقدمه مترجم مجتبی دلیر فوق‌دکتری روانشناسی و مدرس دانشگاه آمده است: « اگرچه علم روانشناسی در حال حاضر ابزاری برای بررسی خودِ دین در اختیار نمی‌گذارد اما می‌تواند رفتارهای مُنبعث از دین را بررسی کند، چراکه روانشناسی را علم مطالعه رفتار موجود زنده تعریف کرده‌اند. روان‌شناسان، علاقمند به کشف علت رفتار هستند. بنابراین، کتاب پیشِ‌رو درباره رفتار افراد مؤمن، مُلحِد، مُنکر، مُشرک و غیره است. از آنجایی که دین و معنویت شامل ایمان، اعتقاد، اهداف، افکار، احساسات، اَعمال و آیین‌مندی‌هاست، این موارد می‌تواند در حوزه روانشناسی قرار بگیرد. پس نه خودِ دین، ایمان، مذهب یا معنویت، بلکه رفتارها، آیین‌مندی‌ها، باورها، هیجان‌ها، کُنش، مَنش و شخصیتی که در اثر دین و معنویت ایجاد می‌شود قابل بررسی توسط روانشناسی است.
به هر حال، موضوع دین و معنویت چنان بااهمیت است که مدت‌هاست توجه روان‌شناسان را به خود جلب کرده و پیشگامانی چون جیمز، فروید، یونگ، الیس و دیگران را به موضع‌گیری‌هایی له و علیه آن واداشته است. فروید اعتقاد به خدا و زندگی پس از مرگ را سازوکارهایی دفاعی برای انکار وحشت از مرگ می‌دانست. از نظر یونگ (1969) ادیان، اساساً «نظام‌های پیچیده آمادگی برای مرگ هستند». آلبرت الیس رابطه علّی میان دین و اختلال روانی را مطرح می‌کند. ساراسون، روان‌شناس مشهور دانشگاه ییل در سخنرانی سال 1992 خود در انجمن روانشناسی آمریکا ادعا می‌کند که به نظر او تمام اعضای انجمن آمریکایی روانشناسی یا ندانم‌گرا یا مُلحد هستند (کوینگ، 1997؛ ترجمه نجفی، 1386). شاید برای اینکه روانشناسی به‌عنوان یک علم باید تابع ماده‌گرایی علمی باشد (؟). اگر این دیدگاه درست باشد آیا روانشناسی باید مسائلی مثل دین و مذهب و ایمان به خدا یا تأثیر دعا را که در رفتار متجلّی می‌شوند نادیده بگیرد یا بهتر است به اندازه‌ای که می‌تواند آن‌ها را بررسی نماید؟ آیا وظیفه علم جزء این است که نوری بر تاریکی بتاباند؟ بنابراین، چگونه می‌توان به‌صورت علمی این مسائل را تبیین کرد؟ سیسه‌موره در کتاب حاضر تا حد زیادی این کار دشوار را انجام داده است. برای مثال، او با طرح بحث مُلحدان دعاخوان(!) نشان می‌دهد که دین و خداجویی اموری فطری هستند.
خوشبختانه، در حال حاضر اختصاص بخش 36 انجمن روانشناسی آمریکا به روانشناسی دین و معنویت، به همراه انتشار نشریه رسمی این انجمن با همین نام، و نیز اعطای جوایز متعدد علمی به اساتید، پژوهشگران و دانشجویان برجسته روانشناسی فعال در این زمینه نشان از تلاش جدّی مسئولان انجمن مذکور برای گسترش هرچه بیشتر این حوزه از علم دارد. شایان ذکر است که نویسنده کتاب حاضر ریاست بخش روانشناسی دین و معنویت انجمن روانشناسی آمریکا را از ماه اوت 2018 بر عهده گرفته است. علاوه بر این، بررسی پیشینه پژوهشی اخیر هم نشان می‌دهد که امروزه توجه به بُعد معنوی در سلامت و درمان، نظر بسیاری از پژوهشگران و بالینگران در سراسر جهان را به خود جلب کرده است. نتایج این پژوهش‌ها در مجموع حاکی از آن است که دین و معنویت، نقش مهمی در سلامت جسمی، روانی و اجتماعی افراد در جوامع مختلف دارد. اهمیت موضوع به حدی است که روان‌شناسان مسلمان، مسیحی، یهودی و حتی در برخی موارد مُلحد (چنانکه در بخش‌هایی از کتاب آمده است)، مطالعات متعددی را درباره دین و معنویت انجام داده، ارتباط آن‌ها را با مباحث مختلف در روانشناسی کاویده و اثرات مثبت معنویت و دینداری بر سلامت را تأیید نموده‌اند. بنابراین، خواندن کتابی که در دست دارید همچنین برای مشاوران و روان‌درمانگران مفید خواهد بود. چراکه امروزه از بالینگران انتظار می‌رود همان‌طورکه در جنبه‌های متنوعی مثل قومیت، فرهنگ و تنوع جنسی سر رشته دارند، از برخی اصول پایه دین و معنویت نیز مطلع باشند. روانشناسی به‌عنوان یک علم، فرهنگ‌ناوابسته بوده اما روان‌درمانی وابسته به فرهنگ است. بنابراین، درمانگران حتی اگر خودشان مذهبی یا معنوی نباشند باید با فرهنگ و مذهب و دین و آیین مراجعانشان آشنا باشند تا بتوانند واقعاً مؤثر باشند. خدا، دین، مرگ، دعا و مانند آن‌ها مسائلی جدّی برای مراجعان هستند. افراد روان‌رنجور به‌لحاظ روانی تمایل دارند متمرکز بر خود باشند، اما دین از فرد به سمت نهادهای اجتماعی حرکت می‌کند و می‌تواند به بهبود روابط هیجانی افراد با دیگران کمک کند. به‌این‌ترتیب، دین اساساً نوعی روان‌درمانی است (ساتی، 1935).
مسئله مرگ همواره در روانشناسی و روان‌درمانی مورد توجه بوده است. اما یکی از مباحث عمده مطرح‌شده در ادیان نیز است. اگرچه مرگ با توجه به آیین‌مندی‌های مذهبی، و آداب‌ورسومی که آن را احاطه کرده وابسته به فرهنگ است، اما موضوع همگانی غیرقابل‌انکاری درباره وجود است (بارنت، 2009؛ ترجمه دلیر و رسانه، 1395). موضوع همگانی دیگر دعاست. خواندن دعا و نماز مورد تأکید ادیان است. با توجه به نقش نماز در کاهش اضطراب مرگ، می‌توان نماز را به‌عنوان سازوکاری روان‌شناختی برای مقابله با اضطراب مرگ دانست (رسانه، 1395). به‌علاوه، اثرات مثبت خواندن نماز بر سلامت ابعاد وجودی در پژوهش‌های مختلف بررسی و مورد تأیید قرارگرفته است (برای مثال، دلیر و دلیر، 1395). در همین راستا، نویسنده کتاب نیز فصلی را به روانشناسی مقابله مذهبی و روان‌درمانی اختصاص داده است. به‌هرحال، دین و معنویت نه‌تنها با سلامت روان ارتباط دارد بلکه پایبندی مذهبی و همچنین شرکت در آیین‌های مذهبی هم پیش‌بین خوبی برای سلامت اجتماعی محسوب می‌شود (دلیر و رسانه، 1392؛ دلیر و رسانه، 1393).
در علم به‌درستی تشویق می‌شویم که از خودمیان‌بینی و داشتن سوگیری برحذر باشیم. سیسه‌موره که در هر دو حوزه دین و روانشناسی به‌طور جداگانه تحصیل کرده، یک مسیحی معتقد و استاد روانشناسی دانشگاهی مذهبی است اما با تبعیت از روش علمی، موضع ندانم‌گرایی (در مقابل الحادی یا ماده‌گرایی) را به‌منظور اجتناب از سوگیری احتمالی در نگارش کتاب خود اتخاذ نموده است. این اثر به‌عنوان یک کتاب درسی برای دانشجویان دوره کارشناسی در آمریکا نوشته شده اما ترجمه آن می‌تواند به‌عنوان کتاب درسی یا کمک‌درسی برای دانشجویان فارسی‌زبانِ علاقه‌مند به این حوزه نیز مفید باشد. هرچند کتاب با دید علمی و منطقی نوشته‌شده است اما هنگام خواندن بخش‌هایی از آن احساساتی خواهید شد! نقل داستان‌های واقعی از افراد ادیان و مذاهب مختلف یا مُلحدانِ مؤمنشده کتاب را خواندنی‌تر کرده است. علاوه بر این، مطالب جذاب، جالب و جدیدی مثل روانشناسی تکاملی دین، علوم شناختی دین، علوم اعصاب دین، بنیادگرایی و اقتدارگرایی راستین، و یا طبقه‌بندی انواع مُلحدان و غیره این اثر را منحصربه‌فرد ساخته است. ازآنجایی‌که پیشرفت هر علمی منوط به توسعه پژوهش در آن حوزه است، سیسه‌موره ایده‌های نابی را برای پژوهش روان‌شناسان دین و معنویت، پژوهشگران دین و دیگر علاقه‌مندان ارائه می‌کند که می‌توانند بومی‌سازی شده و در خدمت روانشناسی و مردم این مرزوبوم نیز قرار بگیرند. بنابراین، دانشجویان، اساتید و پژوهشگران روانشناسی و به‌ویژه روانشناسی دین، روانشناسی اجتماعی، روانشناسی فرهنگی، روانشناسی تکاملی، روانشناسی بالینی، روان‌پزشکی، علوم اعصاب، علوم شناختی، مشاوره و روحانیان علاقه‌مند به روانشناسی دین مخاطبان خاص این کتاب‌اند. به‌هرحال، کتاب حاضر با چارچوب نگاهی از بیرون (پژوهش‌های علمی) و نگاهی از درون (تجربه‌های شخصی) تألیف شده است. طرح پژوهش‌های متعدد در حوزه‌های مختلف، مطالب کتاب را مستند و پرمحتوا ساخته است. این کتاب می‌تواند منبع باارزشی برای پژوهش‌های جدید و آموزش دانشجویان رشته‌های مختلف ازجمله روانشناسی، روان‌پزشکی، مشاوره، الهیات، فلسفه، علوم تربیتی، علوم اجتماعی و دیگران باشد.»
در مقدمه مولف نیز می‌خوانیم: «در انجام این کار، قصد داشتم که به ارزش دین و معنویت در زندگی اکثر افراد احترام بگذارم و نسبت‌به نقاط ضعف و مشکلات مؤمنان بی‌طرف باشم. پیشنهاد‌هایی که با توجه به «محور اصلی» این کتاب دریافت کردم شامل، دامنه‌ای از بی‌تفاوتی یا حتی انتقاد نسبت به ایمان، تا دفاع کردن از آن بود و من امیدوارم میانه‌روی را انتخاب کرده باشم که مصالحه معقولی به‌نظرمی‌رسد.
این حوزه برای فردی که مستعد ایده‌ها و هیجان‌های زیاد است جذابیت دارد. امیدوارم که اطلاعات این کتاب حاضر با مباحث مهمی که در ذهن ایجاد می‌کند، به جای «هیجان»، «بینش» بیشتری تولید کند. ارزشی که بسیاری از افراد برای ایمان قائل می‌شوند، ممکن است آن‌ها را جهت دفاع از ایمانشان متعصب سازد، و افرادی که ایمان ندارند، اغلب به‌طور شگفت‌آوری نسبت به تقبیح منطقی آن هیجان‌زده هستند. هدف من امتیاز دادن یا ایجاد اختلاف نبود، بلکه هدفم افزایش درک و احترام میان همه احزاب بود.»
کتاب «روانشناسی دین و معنویت: شناخت عمیق و دقیق در عمل» اثر تیموتی سیسه‌موره با ترجمه فرزانه رسانه و مجتبی دلیر در 616 صفحه به قیمت 13 هزار تومان از سوی نشر ارجمند روانه بازار نشر شده است.
منبع: ایبنا
