تعزیه‌هایی که به واتیکان رفت

در آن سال ها ایام محرم و صفر بساط عزاداری سید و سالار شهیدان برپا می شد و تعزیه هم مانند دیگر مراسم عزاداری از حصر پهلوی اول خارج شده بود. همین باعث شد تا چرولی به این هنر ایرانی علاقه مند شده و به جمع تعزیه خوانان پایتخت وارد شود. در همان دیدارها بود که متوجه بیاض های تعزیه شد که دست به دست از پدر به پسر منتقل شده بود و در دست خانواده های تعزیه خوان نگهداری می شد. چرولی به خانه تعزیه خوانان رفت و بیاض های تعزیه را خرید.

بهرام بیضایی در کتاب نمایش در ایران اشاره می کند که تعداد تعزیه های گردآوری شده توسط چرولی به استناد فهرست تعزیه های واتیکان 1055 تعزیه نامه موجود است، در این فهرست نسخه های مختلف ولی هم موضوع و پیش واقعه نیز به صورت مستقل محاسبه شده است. براین اساس این مهم ترین مجموعه بیاض های تعزیه است که تا امروز گردآوری شده است. چرولی در بازگشت به ایتالیا این مجموعه را به کتابخانه واتیکان در روم هدیه کرد. هموطنش ـ اتو روسی ـ تهیه فهرستی توصیفی را آغاز کرد که پس از مرگش دیگر هموطن او ـ آلسیوبومباچی ـ آن را تکمیل و سال 1961میلادی زیر عنوان فهرست درام های مذهبی ایران چاپ و منتشر کرد. عناوین مطالب آن عبارت است از: پیش گفتار، مقدمه، مآثر مذهبی و مسائل آن، مجموعه چرولی، نویسندگان و مصنفان، تاریخ بندی، مبدأ اصل نسخ، داستان ها، محک های قضاوت در نوشتن آن فهرست، فهرست راهنما، فهرست آدم ها، فهرست آدم هایی که در حاشیه و یادداشت ها آمده‏اند، فهرست جاها و ملل و فهرست نسخ عربی و ترکی. از این گذشته از بسیاری از تعزیه‏خوان ها نیز در این مجموعه نام می‏رود. نسخه‏های قدیمی معرفی شده از تاریخ های متفاوتی برخوردار است. قدیمی‏ترین نسخه این فهرست به دوره فتحعلی شاه و جدیدترین آن نیز به روزگار حاضر تعلق دارد.اما گنجینه واتیکان تنها گنجینه تعزیه در ایران نیست. مجموعه دیگری با 33 نسخه در کتابخانه ملی پاریس نگهداری می شود.
این نسخه ها که توسط فردی به نام الکساندر خوتسکو جمع آوری شده، اولین مجموعه گردآوری شده از نسخ تعزیه است. این محقق لهستانی که حدود سال های 1850 به ایران سفر کرده بود در مقاله ای که درخصوص تئاتر و تعزیه ایرانی نگاشته است، می نویسد: «مجموعه تعزیه هایی به زبان فارسی که در تملک من است تا آنجا که اطلاع دارم کامل ترین مجموعه ای است که می شناسم که شامل 33 تعزیه است. گویندگان همه این تعزیه ها گمنام هستند.»

خواجه حسین علی خان، مدیر نمایش های تئاتر درباری تهران است که آنها را به من فروخته و خود به عنوان درام نویس شهرتی داشته، بعضی از این تعزیه ها را سروده یا دست کم دستکاری کرده است.
خوتسکو این تعزیه ها را Mystere می نامد و علت این تلقی را شباهت شان به درام های قرون وسطایی می داند: «ورای مصائب و آلام خاندان نبوت بنا به اعتقاد شیعیان، آنچه پنهان است امید نجات و رستگاری است. این اندیشه اساسی در همه حوادث و وقایع تعزیه، مدام حضور دارد و بسط گستر است.»

نسخه هایی که در تملک خوتسکو بوده عبارت است از: «رحلت پیامبر(ص)، پیام خداوند به جبرئیل، باغ فدک، رحلت حضرت فاطمه(س)، شهادت حضرت علی(ع)، شهادت امام حسن(ع)، شهادت امام حسین(ع)، عزیمت مسلم بن عقیل به کوفه، شهادت دو طفلان مسلم، شهادت نوجوانان، خروج امام حسین(ع) از مکه و…»
خوتسکو این مجموعه را به کتابخانه ملی پاریس فروخت. نسخ خطی همه این درام های مذهبی را که کتاب زیبا و آراسته ای است، کتابخانه ملی پاریس خریداری کرده که جزو مجموعه دستنویس های ایرانی آن کتابخانه به شماره 993 ثبت شده است.همه این تعزیه ها منظوم است به هزج که از تکرار چهار بار مفاعلین حاصل می شود.
 

کیمیا امینیان / جام جم
 
نریکو چرولی‌، بین سال‌های 1950 تا 1955 میلادی، (1329 تا 1334 شمسی) سفیر ایتالیا در تهران‌ بود. او بیشتر از آن که سفیر باشد یک مجموعه‌دار بود که در کشورهای شرقی به دنبال نسخه‌های قدیمی و اشیای منحصر‌به‌فرد می‌گشت.