عدالت از منظر امام موسی صدر

امام موسی صدر دغدغه‌ای بجز انسان و حفظ کرامت انسانی نداشت. انسان و مقام او آن‌قدر نزد امام صدر دارای جایگاه بالایی بود که او همه چیز را در خدمت انسان می‌دانست، از جمله دین. ایشان تعالیم قرآنی را در خدمت جامعه بشری گرفت تا در مسیر تعالی انسان هدایتگر او باشند.

امام با تمام وجود خلأ عدالت در جوامع، به خصوص جوامع مسلمان را درک کرده بود. بزرگترین تفاوت امام موسی صدر با دیگر چهره‌هایی که دغدغه عدالت داشتند، سیره عملی او بود. امام صرفا در مقام نظر و تئوری توقف نکرد و کارنامه عملی درخشان ایشان نشان از اقدامات واقعی و قابل لمس او دارد.

موسی صدر برای اینکه نمونه‌ای موفق از برقراری عدالت اجتماعی را نمایان کنند، جنوب لبنان را مرکز فعالیت‌های خود قرار داد‌. موسسات و مراکزی که در جهت رفع محرومیت به دست ایشان تاسیس شدند، کما فی‌السابق در حال فعالیت هستند.  آنجا که محرومیت موج می‌‍‌‌‌زند یعنی جای عدالت خالی است و اوضاع و احوال جنوب لبنان این مهم را کاملا گوشزد می‌کرد.

اولین اقدامات امام موسی صدر در جهت برپایی عدالت اجتماعی و اقتصادی تاسیس “مدرسه فنی‌حرفه‌ای جبل‌عامل” و مدرسه دینی “معهد الدراسات الاسلامیه” بود که در اولی فرصتی برای آموختنن حرفه و ایجاد اشتغال جوانان و در دومی امکان تربیت طلاب دینی به وجود آمد.

امام موسی صدر این پیام قرآنی را به خوبی دریافته بود که بزرگترین و مهمترین رسالت پیامبران بعد از دعوت به توحید، قیام برای برپایی عدل است. اساس جهان بر پایه عدل است، و امام صدر می‌گوید: « اصل عدل در تشیع روشن می‌کند که قوانین خلقت بر عدالت بنا شده است و بقا و ثبات، از آنِ اعمالی است که با اساس خلقت و قوانین جهانی تطبیق دارد. برعکس، آنچه با اساس عدل مطابقت نکند، مانند باطل و ظلم و کارهای ناصواب، در جهان محو می‌شود و ناپایدار خواهد بود[1]». اینجا منظور امام از قوانین جهان، نظم طبیعت و قوانین طبیعی است، نه آن نظمی که ابرقدرت‌ها تعریف کرده‌اند، که آنها در واقع عین بی‌عدالتی و از مهمترین عوامل محرومیت جوامع کمتر توسعه یافته است.

از نظر امام دعوت پیامبران بر دین و شناساندن روز جزا چیزی بجز عدالت خداوند نیست و می‌گوید: تاثیر این اصل بر پایه رهنمود تربیتی در رفتار انسان به طور اعم و در عدالت اجتماعی و اقتصادی فرد و جامعه به طور اخص مشهود است.

همانطور که گفته شد مبنای تئوریک و عملی امام صدر قرآن و دین مبین اسلام است. بر پایه مفروضات دینی و آیات مشخصی که در قرآن آمده است، دین اسلام ایمان بدون عدالت را به رسمیت نمی‌شناسد. از نظر اسلام وجود عدالت مساوی است با ایمان و ایمان بدون کوشش در جهت تحقق عدالت اصالتی ندارد. امام اینجا به آیه 3 سوره ماعون اشاره می‌کند: «آیا آن که روز جزا را دروغ شمرد دیده‌ای؟ او همان کسی است که یتیم را به اهانت می‌راند و مردم را به طعام دادن بینوا وا نمی‌دارد».در واقع منکر روز جزا همان کسی است که در راه عدالت و مساوات گام بر نداشته است. دستورات اسلامی برپایی عدالت را عمق عبادات می‌داند و روح حاکم بر شریعت.

از نظر امام صدر اسلام در بنیان اصل عدالت، مسئولیت‌های فردی و اجتماعی را مشخص کرده است که البته در تعامل با یکدیگرند:

1. مسئولیت‌های فردی: امر به معروف و نهی از منکر. فرد مانند درخت میوه است که در به بار نشستنش عوامل درونی و بیرونی زیادی دخیل هستند. از اینرو فرد امانتدار اموال خویش است و حق نابودی یا احتکار آن را ندارد، چرا که هم در برابر خود و هم جامعه مسئول است. آنچه باعث درست اجرا شدن این مسئولیت می‌شود امر به معروف و نهی از منکر است. همچنین انسان حق ندارد به خود بد کند و آسیبی بزند چرا که نه تنها به خود که به جامعه ستم کرده است. از دیگر وظایف فردی انسان‌ها، انفاق است.
2. مسئولیت جامعه: جامعه نیز در برابر انسان مسئول است. طبق احادیث و فتاوا کلیه ساکنان یک دهکده نسبت به فردی که آنجا از گرسنگی فوت شده است مسئولند. آنها در امانت خدا خیانت کرده‌ و عهد خدا را شکسته‌اند. مسئولیت‌های جوامع روستایی عینا در شهر نیز مصداق دارد.
3. مسئولیت‌های متقابل: همه اعضای جامعه از یک پیکر هستند. دارایی‌ها، جان‌ها و پیمان‌های مردم از آن تمامی افراد جامعه است.

امام در مورد شیوه‌های تحقق عدالت راهکارهایی را ارائه می‌دهد که برآمده از قرآن و احادیث است، که عبارتند از:

1. بخشش: انفاق بارها در قرآن تکرار شده و مورد تاکید بوده، و از مهمترین راههای تحقق عدالت است. در قرآن هرجایی که صحبت از نماز است، زکات هم مورد تاکید قرار گرفته است. انفاق در قرآن چیزی بجز مشارکت دادن کامل دیگران در آنچه خداوند از مال و فکر و کوشش و مبارزه بر انسان بخشیده است، نیست.
2. تحریم ربا: تحریم ربا نشان می‌دهد که اسلام نمی‌خواهد سرمایه به تنهایی و بدون کار و تلاش افزایش یابد و سودآور شود.
3. بیمه افراد فقیر: عبارت است از تامین نیاز افراد تهیدست(البته نه فقری که حاصل سستی و بطالت است).
4. بیمه: بیمه افراد سالمند، کودک، بیمار و حوادث. مسئولیت بیمه‌ها در واقع همان مسئولیت کامل جامعه اسلامی در شرایط دشوار اجتماعی است.
5. وام: اسلام به دادن وام بدون‌بهره تشویق نموده و یک درهم قرض را بهتر از یک درهم صدقه می‌داند.

امام صدر معتقد است که جدایی اصل عدالت اقتصادی و اجتماعی از ایدئولوژی اسلامی(که در واقع فاجعه جدایی عقیده از شریعت است) باعث شده است که عدالت ژرفا و کلیت و استمرار خود را از دست بدهد. به طوریکه امروز عدالت به مسئله‌ای کاملا سیاسی تبدیل شده است.

امام جایی دیگر می‌گوید: «این نوع عقیده اسلامی، مجرد از نتایج اجتماعی، نزد اغلب مسلمانان به صورت احساسی ذهنی درآمده است که نه بر زندگی آنها اثر می‌گذارد، نه بر رفتار فردی و اجتماعی آنها. اینگونه عقاید، در تصور برخی مسلمانان با عبادت قرین شده است، آنهم برای تنظیم پیوند انسان و آفریدگارش و برای آسان کردن سفر مرگ و دیگر هیچ».[2]

امام برای پیدا کردن ریشه بی‌عدالتی، تمدن مادی غرب را مورد توجه قرار می‌دهد. آنهایی که خدا و عبادت او را محدود به ماه رمضان و روزهای جمعه و یا صرفا در مساجد و معابد کرده بودند، به دنبال ریشه‌کن کردن روح اعتقادی در جامعه بودند. چرا که روح معنویت را مانعی بر سر راه خود در جهت رسیدن به منافع مادی می‌دیدند. آنها پس از پایان دادن به دوران فلسفه اسکولاستیک و قلع و قمع طرفدارانش، احساسات دینی و معنوی را خاموش کرده، و عرصه را بر دنیای بی‌قید و بند سرمایه‌داری باز کردند. هدف آنها صرفا تولید و فروش به هر قیمتی بود.

امام در این میان نقش علما را بسیار مهم بر می‌شمارد. ایشان می‌گوید: شاید برخی علما با دعوت و تبلیغ، و یا با سکوتشان در نشاندن عبادت بجای عدالت سهیم بوده‌اند. نتیجه این روش تربیتی بسیار خطرناک است، چون باعث ناامیدی از نهاد دین می‌شود(همان:30). از اینرو مسئولیت علمای دین بسیار مهم است. مسلمان امروز تصور درستی از مفهوم عدالت اقتصادی و اجتماعی ندارد و از اینرو اختلاف طبقاتی در جوامع مسلمان موج می‌زند.

امام صدر این مهم را مورد توجه قرار داده است که، چرا دولت‌های اسلامی با دیگر ملت‌های مسلمان مانند بیگانه رفتار می‌کنند؟ از جمله مشکلات بین کشورهای مسلمان در برقراری عدالت در قالب امتی واحد می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

1.گمرکاتی که بر کالاهای صادراتی وضع شده است 2. محدودیت‌هایی نسبت به کارگران و بهره‌مند نبودن آنها از حقوق مورد نظر در بیشتر کشورها 3. اهانت و منت‌گذاری به مهاجران و آزار آنها.   همه اینها دردناک و نتیجه فقدان عدالت است.

چند پیشنهاد توسط امام صدر:

1. توصیه به همه علمای جهان اسلام و مومنان برای مبارزه در جهت تحقق عدالت و پشتیبانی از محرومان و ستمدیدگان

2. دولت‌های استقلال یافتهء مسلمان این مرحله از تاریخ خودشان را مرحله سازندگی داخلی بدانند.

3. دولت‌های اسلامی با ایجاد طرح‌هایی به توسعه مناطق و طبقات محروم و بهبود شرایط کارگران، متخصصان و مهاجران بپردازند.

4. اجرای پژوهش دقیق و همه جانبه در مورد عدالت اجتماعی و اقتصادی در اسلام و اهمیت جایگاه آن در دین و سپس ترویج نتایج حاصل از پژوهش.

 

* منتشر شده در ویژه‌نامه ماهنامه «کوچه»  وابسته به خانه فرهنگی غدیر

شماره سی و سوم اسفند ۹۹

به مناسبت روز جهانی عدالت اجتماعی

 

ارجاعات:

[1] . سریع‌القلم محمود1394. پیشوایی فراتر از زمان. موسسه امام موسی صدر. تهران

[2] . صدر موسی1387. عدالت در اسلام. ترجمه مهدی فرخیان. تهران موسسه امام موسی صدر