نگاهی به کتاب «فقه وقف و چالش‌های آن»

کتاب «فقه وقف و چالش‌های آن» نوشته ناصر جهانیان از سوی انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی منتشر شده است. نهاد وقف یکی از مهمترین نهادهای بخش سوم جوامع اسلامی و از قدیمی‌ترین نهادهایی است که در طول تاریخ به اهداف خیرخواهانه و معنوی بشر کمک‌های شایانی کرده است. این نهاد اگرچه همواره در معرض تهدید یا تحریف قرار داشته و دارد اما هیچگاه صحنه فعالیت را خالی نگذاشته و به رغم چالش‌های فراوانی که با آنها روبروست روز به روز خود را آماده‌تر و کارآمدتر کرده و فضای جدیدتری را با توجه به ثروت‌های جدید برای خودش پدید آورده، گسترش داده و تعمیق می‌بخشد.

متاسفانه حقیقت این نهاد آنچنان که باید و شاید شناخته نشده است و ادبیات وقفی نیز پاسخگویی تحول‌های صورت گرفته در سطح جوامع پیشرفته کنونی درباره کارکرد انواع ثروت‌ها نیست. تاسف وقتی شدت می‌یابد که دو گروه افراطی و تفریطی در این ادبیات وقفی بر ابهام و سردرگمی افزوده و سرانجام به ترویج نهادهای سکولار بخش سوم کمک می‌کنند.

البته فقه مدون وقف هم به رغم برخورداری از استحکام و اتقان روشی خود دچار این دو مشکل اساسی است: الف) در شناخت مسائل مستحدثه یا به ظاهر جدید با مشکلات فراوانی روبرو است. ب) در تبیین مسائل قدیمی با بیان جدید و زبان اقتصادی مشکل دارد. این دو مشکل اساسی اولاً درک صحیح و اجتهادی فقه مدون وقف را سخت می‌کند، ثانیا وقتی شناخت صحیح حاصل نشود، پدید آمدن گفتمان واحد و هماهنگ سخت‌تر می‌شود و سرانجام اجرایی شدن وقف در جامعه و نهادینه شدن این ارزش بیش از حد تصور مشکل می‌شود.

فرضیه تحقیق
با توجه به اینکه تحقیق پیش رو در پی شناخت جدیدی از نهاد وقف با روش اجتهادی است و اطلاعاتی که تاکنون از این نهاد ارائه شده کفایت نمی‌کند از این رو تحقیق پیش رو توصیفی صرف داشته تا فقط به نقل دیدگاه‌های دیگران پرداخته و حداکثر ابتکارش آن باشد که تدوین و طبقه‌بندی جدید ارائه کند. افزون بر این با توجه به اینکه تحقیق پیش رو اولاً از پیشینه کافی برخوردار نیست، ثانیا درباره رابطه‌های علی و معلولی دو یا چند متغیر نمی‌خواهد بحث کند تبیینی نیست، تا نیاز به بحث از مراحل کلی سه‌گانه سوال، فرضیه و آزمون داشته باشد، بلکه چون تحقیقی اکتشافی است، کافیست پرسش‌های اصلی و فرعی خود را درست مطرح کند و نیازی به فرضیه و آزمون نیست.

رویکردهای عمده نقد
در تحقیق پیش رو اولا نقدهای عمده درباره نظریه‌های مربوط به نظریه‌های پول و سهام بوده است. ثانیا نقد نظر برخی اندیشمندان اهل سنت درباره شرط دوام در وقف، نقد دیدگاه‌های برخی فقیهان درباره شرایط ارکان وقف و مباحث مالکیت فکری در وقف صورت گرفته است. ثالثاً این نقد به طور تحلیلی بوده هر چند در برخی موارد چاره‌ای از نقد و استدلال نقض نبوده است.

روش تحقیق
نوع تحقیق پیش رو بنیادی بوده و روش تحقیق کیفی است. قلمرو زمانی تحقیق هر چند مربوط به نهاد وقف پس از ظهور تمدن اسلامی است اما در پی حل مشکل این نهاد در عصر کنونی است. قلمرو مکانی تحقیق هم هرچند مربوط به کشورهای اسلامی است، در پی حل این مشکل در ایران اسلامی است. قلمرو موضوعی هم در عنوان تحقیق آمده است.

روش‌های گردآوری داده‌های کتابخانه‌ای و ابزارهای گردآوری این داده‌ها اسنادی است. به لحاظ روش‌های تجزیه و تحلیل داده‌ها در بررسی‌های حقوقی مالی و اقتصادی از روش تحلیلی توصیفی و در بررسی‌های فقهی، کلامی، فلسفی و تفسیری از روش تحلیلی و منطق اجتهادیه فقه امامی استفاده می‌شود.

در پشت جلد کتاب می‌خوانیم: «وقف یکی از مشهورترین و بارزترین نهادهای معروف است که تحت اشراف پیامبر گرامی اسلام به بالاترین حد از شکوفایی خود در تمدن اسلامی رسید و خدمت شایانی نسبت به اهداف پنجگانه نظام اسلامی، یعنی معنویت، امنیت، عدالت، پیشرفت و نظم بین الملل اسلامی فراهم کرد. تجدید حیات این نهاد در تمدن جدید اسلامی نیازمند ارائه الگوی متن به فقهی مکتبی درمورد وقف است. از ویژگی‌های برجسته این پژوهش تبیین ماهیت وقف و تمایز آن از دیگر نهادهای مشابه جدید و قدیم خیرخواهانه در جهان، تبیین امکان ناپذیری وقف پول و امکان‌پذیری وقف مالکیت فکری و وقف سهام، تدوین اصول راهبردی فقه برای تشخیص صحیح معیارهای لازم برای موارد جواز تغییر و تبدیل به احسن در موقوفات، تدوین الگوی مطلوب مدیریت وقت در سه محور و حل مسئله بغرنج وقف شخصیت‌های حقوقی دولتی و عمومی و اثبات شخصیت حقوقی موقوفه است.

کتاب «فقه وقف و چالش‌های آن» نوشته ناصر جهانیان با شمارگان ۱۰۰ نسخه در ۴۹۲ صفحه به بهای ۶۹ هزار تومان منتشر شده است. 

منبع: ایبنا