اعمال شب قدر به روایت شاگرد آیت‌الله خوئی
محمدعلی خرمی: شب بیست و سوم، بنا بر روایات حضرات ائمه معصومان یکی از شبهایی است که احتمال، شب قدر بودن آن قوی است. این شب آخرین شبی است که آن را به عنوان شب قدر پاس می‌دارند و در آن به عبادت و شب زنده داری می‌پردازند.
همزمان با فرا رسیدن این شب، با آیت الله محمد قائینی از اساتید دروس خارج حوزه علمیه قم و از شاگردان آیت الله خوئی به گفت‌وگو نشستیم و از او درباره بافضلیت‌ترین اعمال این شب پرسیدیم.
او در قسمتی از این گفتگو به انتقاد از برخی از عبارتهایی استفاده شده در مدیحه سرایی‌ها پرداخت و گفت برخی عباراتی که به کار می‌رود کفرآمیز است.
متن کامل این گفتگو بدین شرح است:
در شب قدر بهتر است از خدا چه بخواهیم؟
در روایات در رابطه با شب قدر آمده است که سئوال شد از معصوم که از خدا چه چیز را بخواهیم؟ حضرت فرمودند از خدا «عافیت» بخواهید. وقتی پیامبر اکرم (ص) از بین آن همه نعمت الهی نعمت «عافیت» را گلچین کردند، اهمیت این مسئله معلوم می‌شود.
با واژه عافیت ممکن است به ذهن تداعی شود که مثلاً آدم مریض نباشد، بیمار نباشد، اعضای بدنش سالم باشد، که البته این هم هست. عافیت به‌معنای سلامتی است. سلامتی از بیماری‌ها و نقص و عیوب و آفت‌ها است، اما «سلامت» یکی از اجزاء عافیت است. ولیکن عافیت در این خلاصه نمی‌شود، همان‌طور که ما در ادعیه فراوان، و در روایات متعددی داریم که عافیت دین، عافیت عقیده، و عافیت مذهب. سلامتی انسان برای ابدیت در گرو همین است. چه بسیار کسانی بودند که در ابتدای راه عافیت دین داشتند ولیکن، عاقبت‌به‌خیر نشدند، انسان ممکن است در ابتدای مسیر در مسیر هدایت باشد، اما در بین راه منجرف شود و به سلامت به منزل و به پایان نرسد.
عافیت دین یکی از اجزاء مهم عافیت است. و لذا در روایت دارد که «عافیت‌الدین و الدنیا»، هم عافیت دنیا و هم عافیت دین. هم عافیت و سلامت بدنی و هم عافیت و سلامت دین و عقیده، از انحراف و به‌خطارفتن. و لذا در روایت دارد از معصوم که سئوال کردند که ما در شب قدر اگر موفق شدیم، از خدا چه بخواهیم؟ حضرت فرمودند از خدا عافیت را بخواهید، تاکید به‌خصوص بر عافیت. نگفتند از خدا پول بخواهید، از خدا غنی بخواهید. آن‌ها هم می‌تواند جزء نعم الهی قرار بگیرد. از خدا خیلی اشیاء را می‌شود خواست. ولی اهمیت موضوع از این‌جا پیدا می‌شود که حضرت دست گذاشتند روی امری که اگر عافیت در آن جهت شکل بگیرد، عافیت و سعادت دنیا و آخرت رهن آن است. اگر انسان دینش و اعتقادش در عافیت باشد، در حقیتت سعادت او، صلاح و رستگاری حقیقی او تأمین شده‌است.
البته یکی از امور و اسبابی که می‌تواند در مسیر سلامت دین انسان هم قرار بگیرد سلامتی بدنی و جسدی و جسمی انسان هم هست. انسان با بدن سالم می‌تواند اعمال و وسایل فلاح و رستگاری و اجر خودش را تأمین کند. انسان سالم از نظر بدنی، توان انجام فرائض الهی، مثل نماز و روزه، یا توانایی انجام خدمت به‌خلق را دارد. اگر انسان می‌خواهد به خلق خدا هم خدمت کند، با بدن سالم می‌تواند. اگر بنا باشد که از نظر سلامت بدن مشکل داشته باشد، خیلی از کارها از انسان ساخته نیست. البته اگر فردی بیمار شود، در روایت دارد که خداوند آن اجری را که برای اعمالی که در زمان سلامتی انجام می‌داد، به او می‌داد، در زمانی که او به سبب ناتوانی نتواند آن اعمال را انجام بدهد، برای او مقرر می‌کند.
چون: «انما الاعمال بالنی‌ات، و نیت المؤمن خیرا من عمله». انسان اگر نیت کاری را داشته باشد، حال ولو نتواند انجام دهد، به همان نیت، خدا به او پاداش می‌دهد منتهی اگر نیت، نیت صادقی باشد. «نیت صادق» این است که واقعاً اگر انسان در توانش باشد کار را انجام بدهد، و الا صرف آرزوهای کاذب، نیت نیست.
بهترین مناسک یا بهترین اعمالی که مؤمنان در این شب‌ها می‌توانند داشته باشند، چیست؟
در این شب‌ها اشخاص در حد توانشان مثلاً ۱۰۰ رکعت نماز می‌خوانند، قرآن می‌خوانند، ذکر می‌گویند، توسلاتی دارند، این‌ها همه جای خود ارزشمند و مطلوب خداوند و وسیله دستگیری انسان است. ولی از مرحوم شیخ صدوق (رض) فقیه محدث بزرگ شیعه نقل شد است کسی که این دوشب را (منظور ایشان شب ۲۱ و ۲۳ ماه مبارک رمضان است) به مذاکره علم شب‌زنده‌داری کند، افضل اعمال است.
منظور «علم دین» است که «و هوالعلم فریضه». به غلط بعضی‌ها این را تطبیق می‌کنند بر علومی از قبیل شیمی، فیزیک و امثال این. آن‌ها علم است، آن‌ها دانش است و جای خود ارزش دارد، اما آن علمی که فریضه است و خدا آن را واجب قرار داده و در قرآن مجید هم آمده، علم دین است. علم فروع دین، علم اصول دین، علم اخلاق، همان که در روایات آمده که «إنما العلم ثلاثه: آیه محکمه، فریضه عادله، سنه قائمه».
اگر مؤمنین و متدینین، در این شب‌ها کتاب رساله عملیه را بگشایند تا به وظایف دینی‌شان اتقان بیشتری پیدا کنند، پای وعظ یک واعظ متدینی که آن‌ها را دعوت به فلاح و رستگاری و خدا می‌کند، بنشینند، که متوجه بشوند چه دینی داشته باشند، چه عملی داشته باشند بهترین اعمال را انجام داده‌اند.
فلاح و ررستگاری انسان در تعلم آن علمی است که خداوند تبارک و تعالی آن را به عنوان فریضه بر عباد قرار داده‌است. علم فیزیک و شیمی دانش است، اما فریضه همگانی نیست، یعنی اگر علوم بشری در مواردی واجب باشد، اما خداوند تبارک و تعالی توجه به دانش دین را نه واجب کفایی که واجب همگانی قرار داده‌است. هیچ اسنثنایی هم ندارد، همه بالغینی که مکلف هستند، موظف به تحصیل معرفت دینی و علم و دانش دینی هستند.
البته حتماً دعا هم جزء برنامه این شب‌ها است، ذکرها هم جزوشان است، زیارت حضرت سیدالشهدا حزوشان است.
یکی از اعمال با فضیلت ماه مبارک رمضان، قرآئت قرآن است. و در روایت دارد که قرآئت هر آیه‌ای در این ماه ثواب یک ختم قرآن دارد. قرآن بیش از ۶ هزار آیه دارد، یعنی کسی که یک ختم قرآن بکند در این ماه، به او ثواب بیش از ۶ هزار ختم قرآن می‌دهند. «ملااحمد نراقی» (رض) صاحب «معراج السعاده» این فحل شیعه، و فقیه بزرگ شیعه، که استاد شیخ انصاری بوده، روایتی را در معراج‌السعاده نقل می‌کند که یک ساعت در مجلس علم نشستن، افضل است یا معادل با ۱۲ هزار ختم قرآن است، این اختصاص به ماه مبارک رمضان هم ندارد. شما اگر یک قرآن را در ایام عادی ختم کنید، می‌شود یک ختم قرآن، در ماه مبارک رمضان برابر می‌شود با ۶ هزار ختم قرآن، اما شما یک‌ساعت پای صحبت یک مجلس موعظه یا پای صحبت مجلس علم و دانش بنشینید، و پی مطالعه و کار علم دین باشید، این روایت می‌گوید با ۱۲ هزار ختم قرآن برابر می‌شود.
یا مثلاً تفکر که گاهی دارد که چند برابر اعمال ثواب دارد، چون تفکر گاهی وقت‌ها باعث جلوگیری از انحراف می‌شود. یا یک تفکر، از یک بدبختی ابدی به یک سعادت ابدی تحول می‌شود. با یک لحظه تفکر «حربن یزید ریاحی» سعادت خودش را رقم زد، در شرایطی که دیگران به شقاوت گرفتار شدند.
این تفکر باید در چه مسیری باشد؟
انسان فکر کند این اعمالی که من انجام می‌دهم، این مسیری که دارم می‌روم، درست دارم انجام می‌دهم؟ محاسبه کند، فکر کند، تأمل کند، که آیا این روندی که من در زندگی طی می‌کنم روند صحیحی است؟ آیا این مسیر فلاح و رستگاری و هدایت هست یا نه؟ تأمل کند، فکر کند درباره کارهایی که عادتش هست و انجام می‌دهد معمولاً، کارهایی که آدم معتاد به آن است و در طی سال انجام می‌دهد آیا صلاح و فلاح و رستگاری انسان در گرو این کارهاست؟ اگر انسان با همین تفکر و توجه متوجه شد که راهش و مسیرش درست نیست، با کمک همین تفکر و تأمل روش خود را اصلاح و تصحیح کند.
ممکن است آدم ۷۰ سال عبادت بکند ولی عبادت منحرف، بت پرستی یا آن‌که در مسیر بت‌پرستی باشد.
«داعش» ها خیلی نماز می‌خوانند، خیلی قرآن می‌خوانند، یا «خوارج» کسانی بودند که خیلی ختم قرآن می‌کردند، اما در عین حال فکر نکردند که ما در مقابل چه کسی ایستادیم، در مقابل علی‌بن ابی‌طالب (ع) ایستادیم، او را داریم به عنوان کافر و مشرک معرفی می‌کنیم، اگر بنا باشد یک‌ساعت فکر انسان را از مسیر خارجی‌بودن خارج کند، از مسیر نهروانی‌بودن خارج بکند، و به مسیر علی‌بن ابی‌طالب (ع) بیاورد، معلوم است که این تفکر از ۷۰ سال عبادت بهتر است.
کار افرادی که عبادت کنند و در عین حال نفهمند که چه می‌کنند، و در مقابل علی‌بن ابی‌طالب قرار گیرند ارزشی ندارد.
در جامعه ما بخش عمده‌ای از محافل و مجالس را مراسم‌های روضه خوانی و مدیحه‌سرایی گرفته تا منبری و موعظه. نظر شما در این مورد چیست؟
ذکر اهل بیت (ع) جزء قرابات بزرگ الهی است منتهی مؤمنین باید توجه داشته باشند که مداحی، این نیست که فقط با یک آوایی و یک صدایی، هر مضمونی که به دهن مداح آمد بگوید.
مداحی باید بر اساس علم و بر اساس موازین باشد. در شب تولد اما حسن مجتبی (ع) که نیمه ماه مبارک رمضان بود، یک مداحی را برایم آوردند که مضمونش عین کفر و شرک بود. گفتم این‌گونه حرف‌زدن از یک مسلمانی تعجب است. آقایان توجه نمی‌کنند نه این‌که درست نبود، عین کفر بود. این مضمون را احتمال می‌دهم که در تلویزیون هم پخش شده باشد.
تعبیر تقریباً این بود که «تا خدا بود حسن بود». یک عبارت زشت که عین کفر عین شرک بود. خوب مداح‌ها باید توجه داشته باشند، صدای خوب نعمت الهی است، این صدا را در جهت ترویج امور حق هزینه کنند نه این‌که وسیله نشر گمراهی و اباطیل و انحرافات شوند. بعضی از این‌ها ذکر اهل‌بیت نیست، انحراف از اهل‌بیت است.
مداحی به‌حق جای خود، موعظه و منبر آقایانی که اهل فضل و ارشاد هستند هم جای خود. منتهی هر کدام با موازین خودش.
شما با علمایی زیادی محشور بوده‌اید، در این شب‌های قدر آن بزرگ‌واران بیشتر به چه کارهایی مشغول می‌شدند؟
بزرگان همین اعمالی که در مفاتیح برای این شب‌ها آمده را انجام می‌دادند. من در نجف با بزرگان بوده‌ام، همه بر اساس مفاتیح در این شب‌ها رفتار می‌کردند و الان هم در قم هستم، بزرگانی که اسوه و الگو هستند، همین‌گونه عمل می‌کنند.
نقل می‌شد مرحوم آقای خوئی (ره) این فقیه بزرگ شیعه معاصرکه استاد ما بود، در وقت نماز شب در اوقات نزدیک سحر خادمش را برای نماز شب بیدار می‌کرد، خادم می‌دید که خود ایشان به حسب ظاهر مشغول کار و رسیدگی به استفتائات و مجلس علم و رسیدگی به پاسخ به مؤمنین است. ایشان به عنوان یکی از بزرگ‌ترین فقهای شیعه مراجعات زیادی داشت، و خودش استفتائات را جواب می‌داد، از قول این خادم نقل می‌شود که خطاب به آیت‌الله خوئی می‌گوید: آقا شما من را به خواندن نمازشب وامی‌دارید، اما خودتان می‌روید مشغول علم و کار علمی و پاسخ و استفائات و غیره می‌شوید، ایشان می‌گویند: این یک کاری است که اگر من انجام ندهم زمین می‌ماند، انگاری این کار یک کاری است که خودش عبادت محسوب می‌شود، و اگر فرض کنید به‌جای نمازشب کسی کار علمی انجام بدهد، در حقیقت این خودش عبادت است. یعنی علم در مقابل عبادت نیست بلکه علم، بخش قابل توجهی از عبادت بلکه همان‌طوری که عرض کردم از افضل عبادات است.
در شرایطی هستیم که برگزاری اجتماعات می‌تواند به گسترش ویروس کرونا منجر شود. پیشنهاد شما چیست؟
عبادت‌ها و مراسم‌های جمعی همه به جای خود. اما باید توجه داشته باشیم، که یکی از وظایف ما «حفظ سلامت» و دوری از خطر است. روزه یکی از واجبات است اما به اجماع فقها اگر خوف خطر و ضرر برای نفس داشته باشد حرام است. واجبات در فرض بر خطر این‌گونه است، از مکلف ساقط است، تا چه برسد به مستحبات. و لذا عبادت
کلی قضیه این است که از کیفیت‌ها و وضعیتی که در آن خطر بر مؤمنین و سلامت آن‌ها هست باید تجنب و دوری کنند.
البته عبادت‌های جمعی فضیلت دارد، و همان‌طور که عرض کردم «نیه المؤمن خیر من عمله» اگر انسان به‌خاطر وظیفه‌ای که دارد، نتواند یک عبادت جمعی را انجام دهد، چون نیتش این بوده و اگر محذوری نداشت، انجام می‌داد، خدا اجر و مزد آن عبادت جمعی را هم به او عنایت می‌کند.
