پریشانی‌ نظم آیات و تلقی‌ ناصواب دکتر محدثی| جعفر نکونام

1. امشب آقای دکتر حسن محدثی عزیز به پیروی از دکتر ارکون و دکتر حامد نصر ابوزید در سخنرانی خود در سلسه نشست‌های «سی شب سی مدخل» دین‌آنلاین اظهار داشتند که قرآن دو مرحله شفاهی و کتبی داشته است. در دوره شفاهی آیات پراکنده ای نازل می شده و هرکدام متناسب با شأن نزول خاصی بوده است و در دوره کتبی، کاتبان مصحف آمدند و این آیات پراکنده را در کنار هم چیدند و در سوره های قرآن جای دادند و به واقع سوره های قرآن را شکل دادند.

2. البته من به ایشان و پیشینان ایشان حق می دهم که چنین اظهار نظری بکنند؛ چون هم آیات سوره ها تکثر موضوعی دارند و هم روایات اسباب نزول به تعبیر علامه طباطبایی قصصی انطباق یافته بر آیات قرآن اند و این دو در کنار هم چنین اندیشه ای را که مذکور افتاد، القاء می کند.

3. اما واقعیت امر خلاف آن چیزی است که ایشان اظهار داشته اند. چنان که ساختار به هم پیوسته آیات سوره ها نشان می دهد، قریب به اتفاق سوره ها دفعی النزول بوده اند و فقط شمار معدودی از سوره ها نزول تدریخی داشته اند و آن سوره هایی هم که نزول تدریجی داشته اند، باز ساختار همین سوره ها نشان می دهد که نه آنچنان پاره پاره نازل شده و نه بی نظم در کنار هم چیده شده اند؛ بلکه هر واحد نزولی که نازل می شده، در پی واحد قبلی جایگذاری می گردیده است و لذا هیچ پریشانی چینشی در آیات سوره ها رخ نداده است.

4. به موجب آنچه آمد، باید گفت که در هیچ سوره ای آیاتی که به زمان های متفاوت و متباعدی مربوط باشد، قرار نگرفته و به طریق اولی هیچ سوره ای که ممزوج از آیات مکی و مدنی باشد، وجود ندارد.

5. آن پریشانی که در ظاهر آیات سوره ها دیده می شود و باعث شده است، امثال آقای دکتر محدثی به پراکندگی نزول آیات قایل بشوند، بر اثر نظارت هر سوره به موضوعات متکثر زمان نزول هر سوره بوده است. توضیح آن که در زمان نزول هر سوره، مسائل متعدد و متکثری مطرح بوده و هر سوره ناظر به همه آن مسائل آیاتی دارد و آنچه میان آیات هر سوره وحدت می بخشد، عبارت از وحدت زمانی وقوع این مسائل و مقتضیات زمان نزول آن سوره است؛ به همین رو، ما برای کشف پیوستگی آیات سوره ها باید زمان نزول هر سوره را شناسایی کنیم و مسائل و مقتضیات متعدد و متکثر آن را بشناسیم و آنگاه است که در خواهیم یافت، هرگز هیچ سوره ای مشتمل بر آیات پراکنده نیست؛ بلکه آیات هر سوره، نزول یکپارچه و به هم پیوسته ای دارد و چنان که کراراً عرض کرده ام، هر سوره به مثابه خطابه خطیبی است که ناظر به مسائل و مقتضیات عصر و مصر خودش سخن می گوید و لذا تا ما مسائل و مقتضیات عصر و مصر خطیب را نشاسیم، در نمی یابیم که چرا این مضامین متفاوت و متکثر در یک خطابه آمده است.

تفصیل مطلبی که آمد، در دو کتاب پژوهشی در مصحف امام علی و درآمدی بر تاریخ گذاری قرآن قابل مطالعه است.