«زندگی پس از زندگی»؛ پنجره‌ای به سوی لیبرالیسم مذهبی| مهدی نساجی

«لیبرالیسم مذهبی» عبارتی فنی توصیفی در روان‌شناسی دین است و دارای بار ارزشی مثبت یا منفی نیست. دیوید وولف، روان‌شناس دین، کلمه لیبرالیسم مذهبی را این گونه معنا می‌کند: «در حوزه الهیات، کلمه لیبرال، دلالت بر توسعه دیدگاهی می‌کند که از قید اقتدار دینی، یا آداب و ترتیب آزاد است»(روان‌شناسی دین، ص 63). لیبرال‌های مذهبی،گرچه ممکن است به سنت و آیینی هم تعلق داشته باشند، در اصل پایبند به حقیقتند. اما این حقیقت لزوماً از طریق عالمان دین رسمی به آن‌ها نمی‌رسد، بلکه تجربیات دینی شخص تجربه‌گر نیز دارای اصالت و اهمیت است.

لیبرالیسم مذهبی، در قرن نوزدهم در اروپا شکل گرفت و یکی از پیشگامان آن شلایر ماخر (درگذشت: 1834 میلادی) بود. شلایر ماخر، معتقد بود اساس دین، معرفت و دانش‌های الهیاتی نیست که توسط عالمان دین، برای مردم تئوریزه و ارائه می‌شود، بلکه تجربیات گوناگون و منحصر به فرد آدمیان از وابستگی به حقیقت مطلق نیز دارای ارزش است.

در ایران، لیبرالیسم مذهبی، تاکنون به رسمیت شناخته نشده است (حتی قبل از انقلاب). دین همیشه یک حرکت یک سویه بوده است. عالمان دین، فهم خود را از کتاب و سنت، در بالای منابر و مجالس و یا در کتب مذهبی عرضه می‌کردند و مردمان نیز موظف بودند، همان‌ها را به عنوان دین، بپذیرند. هیچ‌گاه، مردم عادی، این فرصت را نداشته‌اند که فهم و درک خود را از دین یا تجربیات معنوی خود را، فارغ از آن که عالمان دین چه می‌گویند، رسماً عرضه کنند. اگر هم از تجربه دینی سخن گفته شده، تجربه‌ای بوده که همان عالمان واصل، داشته‌اند و نه مردم عادی. بنابراین، دین و دین‌داری از دو حال خارج نبوده: یا تجربیات عرفانی عالمان دین و یا فهم نظری عالمان دین از کتاب و سنت، و مردم هیچ نقشی در عرضه دین و دینداری نداشتند. آن‌ها صرفاً می‌بایست پذیرای آن باشند که عالمان می‌گفتند.

اما «زندگی پس از زندگی»، خواسته یا ناخواسته زاویه‌ای از لیبرالیسم مذهبی را از تریبون رسمی کشور به روی مردم گشوده است. حالا قرار است مردمان عادی، تجربیات نزدیک به مرگ خود را بازگو کنند. مجری برنامه نیز، تصرفی در توصیفات شهودی این افراد نمی‌کند. افراد از تجربیاتی سخن می‌گویند که در هیچ کتاب یا بالای هیچ منبری از عالمان دینی نشنیده‌ایم و چون از تلویزیون جمهوری اسلامی پخش می‌شود، نوعی رسمیت و اعتبار نیز به آنها داده می‌شود. جالب است که مجری برنامه، تفسیر تجربیات شهودی، پیامدهای اخلاقی آن و نیز شیوه تأثیر این مشاهدات در شکل‌گیری یک جهان‌بینی خاص و نو را یکسره به تجربه‌گر می‌سپارد.

البته تاکنون، تجربه‌گرهای معرفی شده در صدا و سیما، در مجموع خلاف آنچه عالمان دین می‌گویند، نگفته‌اند، هرچند روایت‌هایشان به طور کامل هم هماهنگ با آنها نیست. اما یادمان باشد، تجربه نزدیک به مرگ، یک امر جهانی است و اگر باب روایت‌های تجربه نزدیک به مرگ باز شود، آن‌وقت تجربیات بسیاری، هم در میان مسلمانان و هم در میان غیرمسلمانان روایت شده‌اند که با خوانش رسمی دین هماهنگی ندارند. یک نمونه جالب و فراگیر، تجربیات نزدیک به مرگ بتی جین آیدی، زن مسیحی امریکایی است که تجربیاتش مطابق با چارچوب‌های مسیحی است. وی تجربه خود را در مجموعه کتاب‌های «در آغوش نور» منتشر کرده است که میلیون‌ها نسخه از آن در سراسر جهان فروخته شد و در ایران نیز بارها و بارها چاپ و تجدید چاپ شده است.

صرف نظر از داوری ارزشی، این یک تحول بزرگ است. به نظر می‌رسد، قید اقتدار عالمان دینی کم کم در حال سست شدن است. هرچند بعید می‌دانم سیاست‌گذاران صدا و سیما به آن توجه کرده باشند. همان‌طور که گفته شد، آن‌ها بیشتر ذهنشان به جنبه تبلیغی و تأثیر این روایت‌ها بر باورپذیرتر کردن معاد و عالم غیب معطوف است. اما خواهی نخواهی، مسئله فراتر می‌رود و منجر به شکسته شدن انحصار مرجعیت فهم عالمان دینی می‌شود. حالا ما تجربیات عرفانی را نه از بزرگانی چون مرحوم آیت‌الله بهجت یا آیت‌الله سیدعلی قاضی و یا آیت‌الله حسن زاده، بلکه از مردم کوچه و بازار، آن هم با روایت و تفسیر و نتیجه‌گیری‌های خودشان می‌شنویم. این یعنی دین و دین‌داری دیگر مسیر یکسویه ندارد. بلکه مردمان نیز با همان فهم شهودی خودشان، در فهم دینی، «مشارکت» می‌کنند. این‌ها سرآغاز لیبرالیسم مذهبی است که حتی صدا و سیمای جمهوری اسلامی، با همه قیدوبندهایی که دارد، به آن رسمیت می‌دهد. احتمالاً به‌زودی ما با گستره رنگارنگی از روایت تجربیات مذهبی مواجه خواهیم بود که به عرصه عمومی رسوخ می‌نمایند و کم کم رسمیت می‌یابند.

* مهدی نساجی- پژوهشگر علم و دین- دانشگاه شهید بهشتی، دانشگاه کانتربری

ارتباط با نویسنده: @Delshodevelshode

لینک کانال: https://t.me/delshodeyevelshode