درباره کتاب زن در جدال سنت و تجدد؛ جایگاه زنان در جوامع اسلامی معاصر با تاکید بر آراء مرتضی مطهری، سید قطب و نصر حامد ابوزید

هر چند که اندیشمندان و روشنفکران مسلمان، با رویکرد و دیدگاهی اسلامی سعی کرده‌اند تا به بررسی جایگاه زن در اسلام بپردازند بسیاری از این تفسیرها به نحوی در مقابل هم صف آرایی می‌کنند.

کتاب «زن در جدال سنت و تجدد؛ جایگاه زنان در جوامع اسلامی معاصر با تاکید بر آراء مرتضی مطهری، سید قطب و نصر حامد ابوزید» به قلم مینا جهانشاهی برای آنکه بتواند تحلیل منسجم و منظمی از جایگاه زن در آراء اندیشمندان مسلمان ارائه دهد در ابتدا با توجه به رویکرد و همچنین اهدافی که هر یک از آن‌ها (به مدد تفسیراتشان از مسئله زن در اندیشه اسلامی) پیگیری می‌کنند، آنان را به دو دسته اصل‌گرا (سنتی) و متجدد (مدرن) تقسیم کرده است.

در این کتاب به طور خاص به آراء و اندیشه‌های سه متفکر اجتماعی مسلمان معاصر و مؤثرِ دارای تنفذ عینی و اجتماعی در جوامع اسلامی یعنی مرتضی مطهری، سید قطب و نصر حامد ابوزید حولِ موضوع زنان پرداخته شده است. دلیل برگزیدن متفکران مذکور “وسعت” و “شمولیت” و همچنین تأثیرگذاری عینی و اجتماعی آراء هر یک در متن بافتارهای فرهنگی و ساختارهای اجتماعی جوامع اسلامی معاصر، خاصه در منطقه خاورمیانه است. بر این دلایل، می‌توان دغدغه فکری متفکران مذکور حول مسئله جایگاه زنان در جوامع اسلامی را نیز افزود، حجم کثیر متون و آثار نگاشته شده توسط آنها حول چنین موضوعاتی، خود اثباتی موثق است بر این ادعا که در کتاب مفصلاً بدان‌ها پرداخته شده است.

در جهت ایجاد انتظامی فزونتر در مقدمه و آغاز بحث، ضمن بیان تحولات شکل گرفته در قرون معاصر در غرب و متعاقباً تأثیراتِ فکری و فرهنگی آن در جوامع اسلامی، به مقوله زنان در جوامع اسلامی پرداخته شده و واکنش اندیشمندان مسلمان در برابر چنین تحولاتی مورد کنکاش قرار گرفته است. همچنین برای انسجامی بیشتر، هر یک از اندیشمندان مذکور ذیل یک جریان یا نحله فکری آورده شده است. مرتضی مطهری و سید قطب به ترتیب در گروه اصل‌گرایان شیعه و سنی و نصر حامد ابوزید در گروه نواعتزالیون اصلاحی اهل سنت آورده شده‌اند.

در مقطع بعدی، ضمن ابهام زدایی از ذهن خوانندگان محترم به تبیین و تحلیل مفاهیم اصلی کتاب آنگونه که در ذهن نویسنده است پرداخته شده است. مفاهیمی همچون اصل‌گرایی، اعتزال و نو اعتزال، سنت و مدرنیته و… و نقاط تفاوت و تمایز چنین جریان‌های مذکور از یکدیگر.

پس از بیان مبسوط مقدمات مذکور، چنانکه از فهرست نیز مشخص است، سه فصل بعدی کتاب به ترتیب به مرتضی مطهری، سید قطب و نصر حامد ابوزید تخصیص یافته است. در هر فصل ضمن بیان زندگی‌نامه اجتماعی هر اندیشمند و تبیین خطوط اصلی اندیشه و روش‌شناسی وی و تحولاتی که وی را به سوی نظریه‌پردازی اختصاصی سوق داده است، جایگاه و موقعیت زنان مسلمان در جوامع اسلامی در سه حوزه کلانِ “فردی”، “خانوادگی” و “اجتماعی” (سه حوزه‌ای که بخش اعظمی از حیات اجتماعی انسان در جامعه را پوشش می‌دهند) در اندیشه او به نحوی مستند تبیین و تحلیل شده است. پرداختن به مقولاتی حساس و مهم و زنده همچون: موقعیت و جایگاه زنان، تساوی انسان‌ها، مادری و همسری و خانه‌داری، قوامیّت، طلاق، تعدد زوجات، حدود مشارکت اجتماعی، اشتغال، حجاب، حق ارث و… بخش مهمی از موارد مطروحه ذیل حوزه‌های ثلاثه کلانِ مذکور در اندیشه هر اندیشمند می‌باشد که به نحوی منسجم و دقیق به رشته تحریر و تحلیل کشیده شده.

در پایان و استنتاجات نهایی، ضمن بیان اهم مطالب کتاب و همچنین تخریج نقاط تشابه و تعارض، به نقش تمایزات روش شناختی هر اندیشمند در تکوین نقاط اختلاف پرداخته شده است.

این کتاب برای کسانی که در پی یافتنِ مبانی فکری و نظری ساختارهای عملیِ عینیِ اجتماعی و مصادر قوانین حقوقی معاصر در باب زنان در جوامع اسلامی هستند می‌تواند بسیار مؤثر افتد.

مینا جهانشاهی