نگاهی به کتاب درباره مارکس: درآمدی بر خرد انقلابی کارل مارکس

پالا آلمن (1944-2011) منتقد فرهنگی و یکی از نظریه‌پردازان مهم تعلیم‌و‌تربیت انتقادی در غرب بود. او به جهت کارهای تحقیقاتی‌اش در حوزه آموزش انتقادی، نقد سرمایه‌داری، مارکس‌پژوهی، نظریه اجتماعی و سیاست آموزش عمومی مشهور است. آلمن با سابقه‌ چند دهه تحقیق و تألیف درباره آموزش انتقادی، در کنار متفکرانی همچون فریره و گرامشی سهمی چشمگیر در بازخوانی اندیشه‌های مارکس دارد. کتاب «درباره مارکس: درآمدی بر خرد انقلابی کارل مارکس» اثر آلمن به دلیل احاطه‌ منحصربه‌فردش بر نظریات مارکس در زمینه‌ آموزش، و نیز به‌ خاطر زبان آموزنده و توانمندیِ آلمن در توضیح مختصر اما روشنگر تفکر انتقادی آموزشی راه‌گشای درک عمیق‌ مفهوم آگاهی، ایدئولوژی، سرمایه‌داری و آموزش است. شهرزاد مجاب در پیشگفتار خود به نحوه آشنایی خود با آلمن اشاره می‌کند و درباره خصوصیات رفتاری و رئوس پروژه فکری او توضیح می‌دهد: «به نظر پالا آلمن، تئوریسین مارکسیست و معلم انقلابی، کلاس درس را باید تبدیل به فضایی آموزشی کرد که در آن نیروی یادگیری دانش‌آموختگان و دانش‌پژوهان رها شود تا بتوانند روابط قدرت را در تولید دانش و در نتیجه در این جهان بشناسند و درک کنند؛ بتوانند نقش خود را در تولید و بازتولید کلیه روابط اجتماعی در ساختار سرمایه‌داری ببینند، بتوانند درک کنند که جزئی از کل هستند و کلی از جزء که روابط اجتماعی را تشکیل می‌دهند و از همه مهم‌تر بتوانند به این ذهنیت برسند که این جهان را می‌توان تغییر داد و با تغییر مادی جهان، ذهنیت انسان و روابط انسانی می‌تواند تحولی بنیادین پیدا کند. پالا آلمن وظیفه بزرگی بر دوش آموزش‌دهندگان می‌گذارد، به‌طوری‌که سنگینی این وظیفه می‌تواند ناامیدکننده باشد. اما همیشه نوشته‌هایش را با امید به پایان می‌رساند «امید و اعتقاد به توانایی انسان به یادگیری، به خواست دنیایی فارغ از ستم و استثمار، به ذهنیت بلندپرواز انسان‌ها برای برچیدن روابط طبقاتی». آلمن در مقدمه ذکر می‌کند که مایه تعجب و تأسف است که عمده شهرت مارکس بیشتر ناشی از افسانه‌ها، انتساب‌های اشتباه، سوءفهم‌ها و سوءتفسیرها است تا نبوغ واقعی او و در این کتاب تلاش می‌کند به این موضوع بپردازد. در مقدمه کتاب دو نوع سوءبرداشت اشتباه را بررسی می‌کند: یکی اینکه مارکس بنیان‌گذار سوسیالیسم/کمونیسم بود؛ و دیگری اینکه برخی مسلم می‌دانند ایده‌های او طرحی نظری برای سده بیستم، انقلاب‌های سوسیالیستی/کمونیستی و جوامع سوسیالیستی/کمونیستی فراهم آورد. آلمن سپس به پارادایم ویژه مارکس در زمینه تفکر انتقادی، یعنی مفهوم‌پردازی دیالکتیکی او می‌پردازد. به زعم او این شکل مفهوم‌پردازی است که به نقد تحلیلی مارکس قدرت و فراستی بی‌بدیل داده است. آلمن همچنین می‌کوشد به ‌اختصار برخی مفاهیم حاضر در نوشته‌های مارکس را شرح دهد که بسیاری اوقات مورد سوءتعبیر قرار می‌گیرند. در فصل اول خلاصه‌ای جامع از نقد تحلیلی مارکس بر سرمایه و سرمایه‌داری ارائه می‌کند. نظریه آگاهی مارکس در فصل دوم بیان می‌شود و در فصل سوم تأثیر نظریه مارکسیستی بر آموزش و دلالت‌های آموزشی‌ای بررسی می‌شوند که می‌توان از اندیشه مارکس برگرفت. هر فصل حاوی خلاصه‌ای کوتاه و پرسش‌هایی چند برای مطالعه و تأمل بیشتر است. فصل اول به چکیده‌ای نسبتا جامع اما بسیار اجمالی از شرح مارکس از واکاوی انتقادی سرمایه/سرمایه‌داری، یعنی جلدهای یک تا سه کتاب سرمایه اختصاص دارد. در ادامه این چکیده بحثی خلاصه پیرامون چهار معضل سرمایه‌داری معاصر آمده است که عواقب قابل توجهی دارند: اعتبار و بدهی، جهانی‌سازی، تخریب محیط زیست و فقر. در بررسی هریک از این معضلات برخی جنبه‌های شرح مارکس از سرمایه‌داری به کار گرفته می‌شود تا خوانندگان دریابند چگونه می‌توانند درکی انتقادی‌تر از قصور سرمایه در ایجاد و دوام این معضلات آغاز کنند. در فصل دوم نظریه آگاهی مارکس و همچنین انگیزه‌اش برای بسط آن و سپس حرکت به سوی کشف قوانین سرمایه‌داری توضیح داده شده است. دلالت‌ها و بسط منطقی نظریه مارکس نیز در این فصل مطرح می‌شود. از آنجا که نظریه مارکس آگاهی را از نظر درونی به تجربه/کنش حسی انسان مرتبط می‌بیند، آلمن پیشنهاد می‌کند که مناسب‌تر است آن را بیشتر نظریه پراکسیس بدانیم تا نظریه‌ای پیرامون آگاهی. این نظریه حاکی از امکان شکلی بدیل (انتقادی) از پراکسیس ولو بر بنیانی مختصر، در جوامع سرمایه‌داری است. انواع روش‌های محدود و پراشتباه تفکر، از جمله ایدئولوژی درون مشخصه‌های پراکسیس سرمایه‌داری تولید می‌شوند. در کتاب هریک از این انواع بررسی و تأکید می‌شود که پراکسیس محصول تجربه واقعی مردم در مناسبات اجتماعی سرمایه‌داری است. در نهایت، مفهوم‌پردازی دیالکتیکی سیال و پویای مارکس از طریق دو مورد از مهم‌ترین مفاهیم او بررسی می‌شود: مفهوم رابطه طبقه و مفهوم ارتباط بین مناسبات اجتماعی تولید و نیروهای اجتماعی تولید. در فصل سوم به دلالت‌های اندیشه مارکس در زمینه آموزش پرداخته می‌شود. این فصل به سه بخش تقسیم شده است. در اولین بخش به نظرات مشخص مارکس پیرامون آموزش و همچنین نقشی پرداخته می‌شود که برای آموزش در دگرگونی خود و دگرگونی اقتصادی- اجتماعی پیش‌بینی می‌کرد. در بخش دوم، آلمن گرایش‌های کلی در اندیشه مارکسیستی پس از مرگ مارکس را ردیابی می‌کند، گرایش‌هایی که تا حدودی معلمانی را که به دنبال الهام از مارکس بودند تحت تأثیر قرار داد. در بخش سوم دیدگاهی فلسفی به آموزش، و به طور کلی‌تر به بسط پراکسیس انتقادی/انقلابی در زمینه‌های متفاوت طرح می‌شود؛ دیدگاهی که بر مبنای کلیت اندیشه مارکس فرمول‌بندی شده است. این رویکرد از این رو فرمول‌بندی می‌شود تا تجربه‌ای مختصر از پراکسیس انتقادی/انقلابی را عرضه کند. نیت نهایی آلمن، آماده‌سازی افراد برای پذیرش و مشارکت در فرایند انسانی‌کردن از طریق مبارزه برای دگرگونی انقلابی خود و دگرگونی اجتماعی-اقتصادی است. در نهایت هدف اصلی این کتاب را می‌توان استخراج رئوس کلی نوعی نظام آموزش انتقادی و فراگیر با تأسی از اندیشه‌های کارل مارکس و دستاوردهای اندیشه او برای فعالان در محیط‌های آموزشی رسمی و غیررسمی دانست. به زعم آلمن دگرگونی‌های عمیق درون پراکسیس انتقادی/انقلابی لازم است، چه دگرگونی خود ما و چه دگرگونی در روابط هستی‌شناسانه و معرفت‌شناسانه یادگیری. این دگرگونی‌ها باید بسیار عمیق‌تر از صرف دانستن یا برقراری ارتباط به گونه‌ای متفاوت باشند، باید درون ذهنیت ما جذب و تثبیت شوند، و در نتیجه پویایی تعهد و شور را برای تلاش مداوم جهت مشارکت در پراکسیس انقلابی/انتقادی فراهم آورند.

منبع: روزنامه شرق