ضعف حکمرانی خوب در جهان اسلام

یکی از نظریه‌های مطرح در دهه‌های اخیر درباره‌ی جایگاه حکومت و دولت در توسعه، نظریه‌ی حکمرانی خوب است. بر اساس این نظریه، حکومت به عنوان یک نهاد بسیار مهم و اساسی می‌تواند بسترهای مناسبی را برای بهبود سایر نهادهای جامعه فراهم سازد. برای سنجش حکمرانی خوب، شاخص‌های مختلفی وجود دارد؛ یکی از مهم‌ترین و مشهورترین آن‌ها شاخص حکمرانی خوب، ارائه شده توسط بانک جهانی است. وضعیت این شاخص در کشورهای جهان اسلام نامناسب است. متن حاضر به معرفی حکمرانی خوب و شاخص آن، چگونگی این شاخص در کشورهای جهان اسلام و راهکارهای ارتقا و بهبود آن می‌پردازد.

درباره­ی نقش حکومت و دولت در توسعه، اقتصاد و بازار سه دیدگاه متفاوت، مصادف با سه دوره­ی تاریخی وجود دارد. یک، دولت بزرگ یا دولت حداکثری که بعد از جنگ جهانی دوم تا اواخر دهه­ 1970 رواج داشت. دو، دولت کوچک و حداقلی که از دهه­ 1980 مطرح شد. سه، حکمرانی خوب؛[1] به عنوان دیدگاهی نوین درباره‌ی حکومت و دولت که از اواسط دهه­ 1990 ارائه­ شد.

در سال‌های اخیر مناقشات بر سر دو گانه‌ی حضور یا عدم حضور دولت در اقتصاد و یا دو گانه‌ی بزرگ و کوچک بودن دولت، بسیار کمتر از گذشته به گوش می‌رسد؛ اکنون مسئله، کیفیت و ویژگی‌های حکومت است. حکومت طیف متنوعی از نهادها و سازمان‌های مختلفی را در برمی‌گیرد که در تصمیم‌گیری‌ها در مورد مردم به نمایندگی از مردم عمل می‌کنند. به عنوان مثال، از مقامات عالی که عبارتند از پادشاه، رئیس‌جمهور، مجلس، شوراهای محلی تا اتحادیه­‌های کارگری و دیگر بخش­‌های جامعه­ مدنی همگی به عنوان قسمت‌های مختلف حکومت شناخته می‌شوند. حکمرانی خوب حاصل تعامل اثربخش و مفید سه بخش دولت، جامعه­ ‌مدنی و بخش خصوصی است.

نظریه‌ی حکمرانی خوب مورد قبول نهاد‌گرایان است؛ در این دیدگاه حکومت یک نهاد بسیار مهم تلقی می‌شود که می‌تواند بستر مناسبی برای ایجاد نهاد‌های کارآمد؛ فراهم کند. حکمرانی خوب موجب بالا رفتن کیفیت نهادهای مختلف جامعه می‌شود. با افزایش کیفیت نهادی، زمینه­‌ی مناسبی برای رفتارهای مطلوب سیاسی، اقتصادی و اجتماعی فراهم می‌شود. بالا بودن شاخص حکمرانی خوب اثرات قابل توجهی را به دنبال دارد. رشد اقتصادی، توسعه‌ی انسانی، کاهش فساد، کاهش فقر و نابرابری، افزایش عدالت اجتماعی، افزایش رفاه و کیفیت زندگی، پیدایش بسترهای مناسب برای سرمایه‌گذاری، ایجاد اشتغال و کسب‌ و کار و افزایش کیفیت کالاها و خدمات عمومی همگی از ثمرات وجود حکمرانی خوب در یک کشور است.

بانک جهانی یکی از سازمان‌های بین‌المللی است که به نظریه‌ی حکمرانی خوب پرداخته‌است. این سازمان حکمرانی خوب را با شش شاخص تعریف می­کند که عبارتند از: پاسخگویی و حق اظهار نظر[2]، حاکمیت قانون،[3] کارآمدی و اثربخشی دولت[4]، ثبات سیاسی و فقدان خشونت و تروریسم،[5]کیفیت تنظیم کنندگی[6] و کنترل فساد؛ [7] که در ادامه، تعریف مختصر هر یک از این شاخص­ها ارائه می‌شود.

شاخص پاسخگویی و حق اظهارنظر بازتاب دهنده‌ی میزان مشارکت شهروندان در اداره‌ی یک جامعه و در انتخابات دولت و نظام سیاسی است. آزادی بیان، آزادی تشکل‌ها و وجود رسانه‌های آزاد، از جمله معرف‌های این شاخص می‌باشد. شاخص حاکمیت قانون، گویای میزان پایبندی ماموران دولت به قوانین جامعه، وجود پلیس و دادگاه بی‌طرف، کیفیت اجرای قراردادها، رعایت حقوق مالکیت و همچنین احتمال وقوع جرم و خشونت است. میزان کیفیت خدمات عمومی و استقلال آن از فشارهای سیاسی و تعهد دولت به چنین سیاست‌هایی با شاخص کارآمدی و اثربخشی دولت سنجیده می­شود. شاخص ثبات سیاسی و فقدان خشونت و تروریسم، همان‌طور که از نامش پیداست؛ حکایت از احتمال بی‌ثباتی سیاسی و خشونت با انگیزه‌های سیاسی دارد. شاخص کیفیت تنظیم کنندگی نشان می‌دهد که دولت تا چه حد با تدوین و اجرای سیاست‌ها و مقررات صحیح، موجبات توسعه­ فعالیت‌های مفید بخش خصوصی را فراهم می­کند. در نهایت شاخص کنترل و مهار فساد نشان‌دهنده‌ی میزان سوء استفاده از قدرت عمومی و دولتی در راستای تحقق منافع شخصی و خصوصی است.

آخرین داده‌های شاخص حکمرانی خوب در سال 2019 توسط بانک جهانی منتشر شد.[8] بررسی و تحلیل داده‌های مربوط به کشورهای اسلامی نشان می‌دهد که؛ وضعیت شاخص پاسخگویی و حق اظهار نظر که نشان‌دهنده‌ی باز بودن سیاست‌ها، مشارکت مردم، فعالیت مدنی، شفافیت دولت و وجود آزادی مدنی است؛ در میان اکثر کشورها‌ی جهان اسلام بسیار نامناسب است. بدترین نمرات را در این شاخص کشورهای یمن، سوریه، عربستان سعودی، آذربایجان و بحرین کسب کرده‌اند.

کشورهای یمن، سوریه، عراق و افغانستان در شاخص حاکمیت قانون که نشان­دهنده‌ی رعایت قوانین و حقوق مالکیت و پایبندی به قرارداد­هاست؛ نسبت به دیگر کشورهای اسلامی وضعیت نامناسبی دارند. کشورهای امارات متحده‌ی عربی، کویت، مالزی، عربستان سعودی در این شاخص نمرات بهتری را نسبت به دیگر کشورها اخذ کرده‌اند. امارات متحده عربی، بحرین، کویت، عمان، قطر، عربستان سعودی و ترکیه نسبت به دیگر کشورهای اسلامی از دولت کارآمدتر و اثربخش‌تری برخوردارند. یمن، عراق و افغانستان هم در دسته­ ناکارآمدترین دولت‌ها در بین کشورهای اسلامی قراردارند. شاخص ثبات سیاسی و نبود خشونت و تروریسم در کشورهای قطر، عمان، کویت و امارات متحده­ عربی از وضعیت مطلوبی برخوردار است. افغانستان، نیجریه، پاکستان، لبنان، لیبی، عراق، سوریه، ترکیه و ایران در این شاخص نمرات پایینی را کسب کرده‌اند.

بخش خصوصی مفید و مولد در امارات متحده­ عربی، بحرین، کویت، مالزی، عمان، قطر و عربستان سعودی که بالاترین نمرات را نسبت به دیگر کشورهای اسلامی در شاخص کیفیت تنظیم‌­کنندگی اخذ کرده­‌اند؛ وجود دارد. امارات متحد عربی، بحرین، کویت، مالزی و عربستان سعودی در کنترل و مهار فساد نیز موفق‌­تر از دیگر کشورهای اسلامی عمل کرده ­اند. یمن، افغانستان، عراق، لیبی، سوریه نیز در زمینه­ مهار و کنترل فساد با مسئله­ روبه­‌رو هستند.

بانک جهانی دو راهکار اساسی را برای افزایش حکمرانی خوب در کشورهای جهان اسلام معرفی کرده است[9]. این راهکارها عبارتند از: افزایش فراگیری و پاسخگویی. منظور از فراگیری این است که؛ مردم از حق برابری برای مشارکت در حکومت، حق برابر در مقابل قانون و فرصت‌های برابر برای دسترسی به خدمات برخوردار باشند. در صورت پایین بودن میزان فراگیری، نیازهای برخی از افراد جامعه در تصمیمات عمومی منعکس نمی­شود؛ همچنین برخی از گروه ها از دسترسی به خدمات دولتی که دیگران به صورت رایگان دریافت می­‌کنند محروم می‌­شوند. یکی دیگر از راهکارهای بهبود حکمرانی خوب، پاسخگو بودن حکومت در برابر مردم است. از آنجایی که حکومت از منابع عمومی استفاده می­کند؛ باید درباره­ چگونگی استفاده از آن پاسخگو باشد. حکومت می‌­تواند برای محافظت از منافع عمومی سیستم‌­های مختلفی را طراحی کند. به عنوان مثال وجود قوه­ قضاییه مستقل یکی از عواملی است که موجب بالا رفتن پاسخگویی و به دنبال آن افزایش شفافیت عملکرد دولت می‌شود. فراگیری و پاسخگویی از ارزش‌های مهم یک حکومت خوب است.

ساختن یک حکومت خوب و بهبود ابعاد تشکیل دهنده‌ی شاخص حکمرانی خوب نیاز به طی زمان و فرایندهای مختلفی دارد. در صورت عدم اصلاح شاخص حکمرانی خوب در کشورهای جهان اسلام، بسیار احتمال می‌رود که برخی این کشورها بیش از پیش درگیر مسائلی مانند فساد، فقر ونابرابری، پایین بودن رشد اقتصادی و در نهایت با عدم توسعه­ پایدار مواجه شوند. افزایش فراگیری و پاسخگویی به عنوان دو ویژگی اساسی یک حکومت خوب می­تواند سرآغاز مناسبی برای بهبود شاخص حکمرانی خوب در این کشورها باشد.

پانوشت:

[1] Good governance

[2] Voice and Accountability

[3] Rule of law

[4] Government Effectiveness

[5] Political Stability and Absence of Violence/Terrorism

[6] Regulatory Quality

[7] Control of Corruption

[8] https://info.worldbank.org/governance/wgi/

[9] Better Governance for Development in the Middle East and North Africa; Enhancing Inclusiveness and Accountability. MENA DEVELOPMENT REPORT. THE WORLD BANK Washington, D.C. 2003.

منبع: شعوبا