سن بلوغ دختران؛ نگاهی به مبانی نظری یک تغییر فتوا
محمدعلی خرمی: آیت‌الله محمداسحاق فیاض از فتوای خود در مورد سن بلوغ دختران برگشت و سن بلوغ دختران را ۱۳ سال قمری دانست. پیش‌تر از ایشان آیت‌الله صانعی سیزده سالگی را سن تکلیف دختران اعلام کرده بود و برخی دیگر چون محمدهادی معرفت و محمدابراهیم جناتی، رسیدن به نه سالگی را ملاک بلوغ دختران ندانسته‌اند. تغییر فتوای آیت‌الله فیاض از شاگردان برجسته آیت‌الله خوئی و از مراجع عالی رتبه نجف، توجه دانشوران را به مبانی محتمل این تغییر فتوا جلب کرده است. نعمت‌الله دانشمند از شاگردان آیت‌الله صانعی درباره برخی از این مبانی توضیحاتی مستند داد.
وقتی مرحوم آیت الله صانعی، از مراجع نواندیش قم سیزده سالگی را برای اعلام بلوغ دخترانی که علایم زنانگی ندارند مطرح کرد، موجی از انتقاد به راه افتاد و گروهی این فتوا را فاقد پشتوانه علمی دانستند.
ماه گذشته آیت الله فیاض، یکی از مراجع تقلید مشهور ساکن نجف سیزده سالگی را برای بلوغ دختران مطرح کرد و گفت: سن تکلیف دختران اتمام ۱۳ سال قمری است، البته مشروط به آنکه قبل از این سن علایم بلوغ آشکار نشود.
حالا معلوم شده است که تعیین سیزده سالگی برای سن تکلیف دختران نظریه‌ای شاذ نیست و این موضوع تنها در حوزه علمیه قم مطرح نیست و حوزه نجف نیز آمادگی دارد درباره سن تکلیف دختران از نه سالگی به سیزده سالگی تجدید نظر کند.
برای آگاهی بیشتر از مبانی مربوط به این موضوع فقهی و بررسی مبانی علمی این فتوا با «نعمت الله دانشمند» از اساتید دروس خارج حوزه علمیه اصفهان که 35 سال در درس خارج فقه آیت الله صانعی حضور داشته گفت‌وگو کردیم. ایشان سابقه حضور در دروس آیت‌الله وحید خراسانی و مرحوم آیت‌الله منتظری را نیز در پرونده علمی خود دارد.
***
اخیراً آیت‌الله فیاض از فتوای خودشان در مورد سن بلوغ دختران برگشته و سن بلوغ دختران را ۱۳ سال قمری دانسته‌اند. قبلاً هم این سن مطرح شده و واکنش‌های تندی را هم در جامعه به‌دنبال داشت. چند دسته روایت در این موضوع وجود دارد که سبب این اختلاف در فتوا گردیده است؟
چندین سال پیش مرحوم آیت‌الله‌العظمی «صانعی» سن بلوغ را برای دخترانی که بعد از ۹ سال علائم طبیعی بلوغ؛ مثل دیدن خون حیض یا روئیدن موی خشن بالای عورت زنانگی را ندارند، ۱۳ سال قمری اعلام کرده بودند.
صاحب جواهر در کتاب «جواهر» و در قسمت کتاب‌الحجر، می‌فرمایند که بلوغ در لغت بمعنی ادراک است و مراد از آن رسیدن به حد ازدواج بسبب تشکیل منی در بدن و تحریک شهوت و آمادگی برای نزدیکی است بنابر این “بلوغ ” یک کمال طبیعی برای انسان است که بوسیله آن نسل بشر باقی می‌ماند و عقل تقویت یافته و آن حال رسیدن اطفال به حد زنان و مردان است.
و در ادامه می‌فرمایند: پس بلوغ از امور طبیعی معروف در نزد عرف است و از موضوعات مخترعه شرعی نیست تا شناخت آن نیاز به بیان شرعی باشد. (جواهر الکلام …ج 26 ص 4)
در آیات مبارک قرآن هم واژه «حُلم» بکار رفته که به معنای رسیدن به حد طبیعی پسران است. مثل «وإذا بلغ الأطفال منکم الحلم» (سوره نور آیه 59)
به‌طور کلی سه دسته روایت در مورد بلوغ دختران وجود دارد: یکسری روایات هستند که بلوغ را همان علائم تکوینی ذکر کرده‌اند، و غیر از آن چیزی ندارند. مانند صحیحه محمد بن مسلم از امام باقر (ع) که حضرت فرمودند: «لایصلح للجاریه اذا حاضت الا ان تختمر الا ان لا تجده؛ صلاح نیست که دختر وقتی حیض می‌بیند بدون پوشش باشد مگر اینکه پیدا نکند.» (وسائل الشیعه ج 4 ص 408)
یا روایت ابی بصیر از امام صادق(ع): «علی الصبی اذا احتلم الصیام و علی الجاریه اذا حاضت الصیام و الخمار.» (همان ص 410)
بر پسر وقتی محتلم شد روزه است و دختر وقتی حیض شد بر اوست روزه و پوشش.
یکسری از روایات درباره بلوغ دخترها، مطلق ۹ سالگی را بیان کرده‌اند مانند روایت ابن ابی عمیر از امام صادق(ع): «حد بلوغ المراه تسع سنین؛ حد بلوغ زن نه سالگی است.» (همان ج 20 ص 104)
یا از امام صادق(ع): «اذا بلغت الجاریه تسع سنین دفع الی‌ها مالها و جاز امرها فی مالها و اقیمت الحدود التامه لها و علیها.» (همان ج18 ص 411)
وقتی دختر بچه به نه سالگی رسید مال او به او پرداخت می‌شود و می‌تواند در آن تصرف نماید و حدود تامه برای او و علیه او اقامه می‌گردد.
و یکسری هم به ۹ سالگی اشاره و آن‌را به علت بلوغ مقید کرده است. در بعضی بیان شده که دختران در این سن خون «حیض» می‌بینند، مانند صحیح عبدالله بن سنان که در قسمتی از آن آمده است که «و اذا بلغت الجاریه تسع سنین فکذلک و ذلک انها تحیض لتسع سنین.» که حضرت در قسمتی از آن روایت می‌فرماید: وقتی دختر به نه سالگی رسید همینطور (حسنات و سیئات برای او نوشته می‌شود و عقاب می‌گردد) و این بدان جهت است که او در نه سالگی حیض می‌بیند. (همان ج 19 ص 365)
و در بعضی نه سالگی همراه با ازدواج و دخول آمده مانند خبر حمران از امام باقر(ع) نقل نموده که در قسمتی از آن آمده است: “ان الجاریه اذا تزوجت و دخل بها و لها تسع سنین ذهب عنها الیتم؛ دختر وقتی ازدواج نمود و مدخوله گشت در حالی که نه ساله باشد از او یتم می‌رود (یعنی بالغ می‌شود).»
لذا اینکه ذکر شده ۹ سالگی، دلیل بر این نمی‌شود که ۹ سالگی معیار باشد. ۹ ساله‌ای که خون «حیض» ببیند بالغ است، که هم در فتوای اخیر آیت‌الله‌العظمی «فیاض» آمده و هم در فتوای مرحوم آیت‌الله‌العظمی «صانعی».
امثال روایت عبدالله بن سنان را این بزرگان قرینه قرار داده و بیان کرده‌اند که آن روایاتی که ۹ سالگی مطلق را ذکر می‌کند، مقید به دیدن خون حیض می‌شود.
شاید روایات نظری به دختران «اهل تهامه» داشته باشند. مکه تا قسمتی از یمن را اهل تهامه می‌گفتند. که اهل سنت در اخبارشان از عایشه نقل می‌کنند،: «ان نساء اهل تهامه بلغ فی تسع سنین» می‌گوید که دختران اهل تهامه در ۹ سالگی بالغ می‌شدند. یعنی در ۹ سالگی خون حیض می‌دیدند.
اما در بعضی از روایات داریم که اگر دخترانی حتی در ۱۰ سالگی هم حج انجام دهند، حجشان کفایت از حجه الاسلام نمی‌کند مگر اینکه خون حیض دیده باشند.
مثلاً در روایتی «شهاب عبدربه» از امام صادق (ع) آمده که «سألته عن ابن عشر سنین یحج قال: علیه حجه‌الاسلام اذا احتلم» وقتی که این بچه محتلم شد، و به بلوغ جنسی رسید باید حجه الاسلام را انجام بدهد: «وقَالَ عَلَیْهِ حَجَّهُ الْإِسْلَامِ إِذَا احْتَلَمَ وَ کَذَلِکَ الْجَارِیَهُ عَلَیْهَا الْحَجُّ إِذَا طَمِثَت؛ دختر ۱۰ ساله‌ای که خون حیض ندیده، اگر بعداً خون حیض دید، باید حجه الاسلام را انجام دهد.»
روایت صحیحه دیگری از اسحاق بن عمار داریم که به همین منوال آمده و «علامه حلی» هم آن روایت را تأیید کرده‌است. پس این روایات ۹ ساله به‌نظر این آقایان بر جایی که دختر بعد از ۹ سالگی خون «حیض» دیده باشد حمل می‌شود.
حالا اگر که خون «حیض» ندیده و به‌اصطلاح «عادت ماهانه» نشده‌اند، چه زمانی بالغ می‌شوند؟ این به روایت‌هایی مثل موثقه «عمار ساباطی» برمی‌گردد.
در موثقه «عمار ساباطی» از امام صادق(ع) آمده است که: «سألته عن الغلام متی تجب علیه الصلاه» درباره پسربچه سئوال کردند که چه زمانی نماز براو واجب می‌شود؟ «قال: اذا آتی علیه ثلاث عشره سنه» وقتی ۱۳ سالش شد. بعد می‌فرمایند: «فان احتلم قبل ذلک فقد وجبت علیه الصلاه و جری علیه القلم» اگر قبل از ۱۳ سالگی محتلم شد، نماز بر او واجب می‌شود و اعمالش ثبت می‌شود. در ادامه می‌فرمایند: «و الجاریه مثل ذلک اذا آتی لها ثلاث عشره سنه او حاضت قبل ذلک فقد وجبت علیها الصلاه و جری علیها القلم». دختربچه هم مثل پسر است. «اذا آتی لها ثلاث عشره سنه». اگر به ۱۳ سالگی رسید یا قبل از ۱۳ سالگی خون «حیض» دید هم نماز بر او واجب می‌شود و هم طبق شرائط، بقیه اعمال هم بر او بار می‌شود.
آقایان مثل مرحوم آیت‌الله‌العظمی صانعی به این روایت موثقه استناد و استدلال می‌کنند که این روایات بین سن و دیدن علائم بلوغ مثل دیدن خون حیض جمع کرده است.
با توجه به اینکه در اکثر روایات سن بلوغ به مشاهده علائم مقید شده، آیا سن در بلوغ دختران موضوعیت دارد؟
بلوغ همان‌طور که از صاحب جواهر نقل شد، یک امر طبیعی تکوینی است و با علائم قابل شناخت است.
در جایی که علائم طبیعی تکوینی ظاهر شد، نیازی به ادله شرعی نداریم. چون بلوغ از امور مخترعه شرعیه نیست. همان‌گونه که صاحب جواهر در «کتاب‌الحجر» می‌فرمایند که این از موضوعات اختراعی اسلام نیست، و در جوامع همیشه بوده و اسلام هم قبول کرده‌است.
منتهی اگر در جایی در خانمی این علائم تکوینی ظاهر نشد، مثلاً در مورد سن زن‌ها داریم که «فی سن من تحیض ولا تحیض» در باب دخترانی که در سن و سالی هستند که معمولاً دختران در این سن و سال خون حیض می‌بینند. یا مثلاً خانمی است که ۳۰ ساله شده است ولی خون حیض نمی‌بیند. به‌خاطر اختلالی که در بدنش هست یا عواملی که پزشکان از آن سر درمی‌آورند، در مورد این‌ها نمی‌توانیم بگوییم که اصلاً مأمور به تکلیف نیست، برای این افراد باید سنی را قائل بشویم.
در تمام دنیا برای آنکه مسئولیتی را گردن انسانی بگذارند، گفته‌اند وقتی که انسان از بچگی خارج می‌شود، مسئول اعمالش می‌شود و باید در مورد اعمالش پاسخ‌گو باشد.
اما اینکه چه زمانی یک طفل از طفولیت خارج می‌شود محل اختلاف است. بعضی کشورها ۱۷ سال گفته‌اند، بعضی ۱۸ سال گفته‌اند و به هرحال قانون‌های مختلف دنیا سنی را برای خروج طفل از طفولیت قرار داده‌اند. در اسلام بلوغ تکوینی مبنای خروج طفل از طفولیت قرارگرفته است، اما همان‌طور که موثقه اشاره کرد، سن برای کسانی است که تا ۱۳ سالگی علائم بلوغ تکوینی مثل «احتلام» و «حیض» را نبینند. مثلاً در مورد دختران قابلیت دیدن خون را دارند اما خون نمی‌بینند. بالاخره باید مرزی را برای مکلف شدن و مسئول اعمال شدن بپذیریم. بنابراین سنی که علما ذکر می‌کنند، چه علمایی که ۹ سال را ذکر کرده‌اند و چه علمایی که ۱۳ سال را ذکر کرده‌اند در مورد زنانی است که به حد زن‌هایی رسیده‌اند که این علائم را طبیعتاً باید داشته باشند و ندارند.
علم پزشکی شروع سن بلوغ را از رشد سینه‌ها می‌داند و تکامل این روند را در قاعدگی عنوان کرده است. علائم آغاز سن بلوغ که برجسته شدن سینه‌ها است در روایات نیامده است، آیا باز هم علما همان شرط سوم که قاعدگی است را مد نظر قرار می‌دهند؟
پزشکان درباره بلوغ بررسی می‌کنند که شروع تغییر هرمونی در بدن طفل در چه زمانی است، و چه زمانی این دختر به کمال می‌رسد و قابلیت آزادشدن «تخمک» و حامله‌شدن را دارد. بر این اساس آن‌ها شروع بلوغ را سنی اعلام می‌کنند. اما رسیدن به حد «زنانگی» را سن دیگری اعلام می‌کنند. که معمولاً قاعدگی را آن‌ها هم قبول دارند که از علائم بچه‌دار شدن قاعدگی است.
اگر در روایات ما خون «حیض» به عنوان یک علامت تکوینی بلوغ ذکر شده، به معنی آن نیست که نمی‌دانسته‌اند رشد سینه‌ها از ۷ سالگی آغاز می‌شود. این‌ها نظرشان این بوده که کودک از «حد صباوت» خارج شده باشد. کمااینکه در پسر شرط را «احتلام» گذاشته‌اند، در حالی که نعوظ، تحریکات و برخی دیگر از علائم در پسر قبل از آن آغاز می‌شود، اما با خروج «منی» او از بچگی خارج و «مرد» می‌شود.
در مورد دختران هم شروع تغییرات را ملاک قرار نداده‌اند. اما دیدن خون «حیض» که در این همه روایات آمده، دلیل بر این است که ورود به حد زنانگی و قابلیت بچه‌دارشدن در اسلام معیار بلوغ قرار گرفته است.
در آمارهایی هم که در یکی از سمینارهای پزشکی ارائه شد، بر اساس تحقیقی که در دبیرستانها ایران انجام شده، حد متوسطی که برای دیدن خون حیض ذکر می‌کنند ۱۲ سال تا ۱۲ سال و ۸ ماه است.
برخی از پزشکان معتقدند که برخی از دختران هم هستند که در سن پایین‌تر به سن بلوغ می‌رسند و «بلوغ زودرس» دارند، نظر شریعت در این‌گونه مواقع چیست؟
همه اتفاق نظر دارند که قبل از ۹ سالگی اگر این اتفاق بیفتد، او بالغ نیست. یعنی شرایط تکلیف را ندارد. حتی آیت‌الله صانعی هم می‌گوید قبل از ۹ سالگی دختر مکلف نیست. خون حیضی که بعد از ۹ سالگی دیده‌شود علامت بلوغ و مکلف شدن دختر است. و اگر این اتفاق نیفتاد تا ۱۲ سال و ۸ ماه که همان ۱۳ سال قمری است، دختر در آن سن مکلف می‌شود، و بلوغ زودرس و مشاهده علائم تکوینی که نادرا اتفاق می‌افتد را شرط بلوغ و تکلیف نمی‌دانند.
پس با این وصف سن موضوعیت دارد.
بله؛ از ۹ سالگی به بعد سن در فقه شیعه موضوعیت پیدا کرده‌است، و اگر قبل از این سن، دختر خون ببیند، شرط بلوغ و تکلیف را ندارد. مثل شرط یائسه که برخی بعد از ۵۰ و برخی بعد آر ۶۰ ذکر می‌کنند، که اگر کسی بعد از این سنین هم خون ببیند، باز هم «یائسه» هست ولی بعضی از احکام مثل «عده» را ندارد.
اگرچه مرحوم آیت‌الله صانعی در آن‌جا هم نظر خاصی دارند که اگر یقین کند که این خون همان خون «حیض» است، هنوز یائسه نشده‌است. ایشان در حقیقت سن را در یائسگی اماره می‌دانستند.
اینجا هم می‌فرمایند قبل از ۹ سالگی اگر خون دیده شد، بالغ نیست، بعد از ۹ سالگی اگر عادت شد، بالغ است اگر نشد، ۱۳ سالگی.
