نگاهی به کتاب «نظریه سلطنت نفس»

این کتاب، نخست به تبیین نظریه «سلطنت نفس» در اندیشه محقق نائینی، محقق خوئی و شهید صدر می‌پردازد و با بهره‌گیری از تقریرات درس‌های اصولی آنان، دیدگاه‌هایشان را به‌صورت منقح و با تفکیک محورهای بحث، ارائه می‌کند و در پایان به ارزیابی و نقد این نظریه می‌پردازد. این پژوهش با بهره‌گیری از روش کتابخانه‌ای، به گردآوری اطلاعات و تحلیل و بررسی آنها می‌پردازد و براساس هدف، از نوع پژوهش‌های نظری و از منظر ماهیت و روش، توصیفی تحلیلی و از حیث روش گردآوری داده‌ها، کتابخانه‌ای است. هدف این پژوهش دستیابی به نظریه سلطنت نفس در اندیشه محقق نائینی، محقق خوئی و شهید صدر است که نقش مهمی در معرفی نظام فکری آنان، به‌ویژه در حوزه مسائل کلامی – فلسفی دارد.

پژوهش حاضر در دو بخش سامان یافته است: بخش اول به تبیین نظریه سلطنت نفس و بخش دوم به ارزیابی آن می پردازد. در فصل نخست ضمن دو محور به تبیین کلیات مباحث پرداخته شده است: در محور نخست، کلیات مسئله جبر و اختبار و در محور دوم کلیات نظریه سلطنت نفس در علم اصول تبیین گردیده است. در فصل دوم، سوم و چهارم به تبیین نظریه سلطنت نفس در اندیشه محقق نائینی، محقق خوئی و شهید صدر در ضمن سه محور پرداخته شده است: در محور اول، مبانی نظریه سلطنت نفس در حوزه جبر فلسفی تبیین شده است تا زمینه ساز طرح نظریه سلطنت نفس باشد. در محور دوم زوایای مختلف نظریه سلطنت نفس تبیین شده است و در محور سوم مهم ترین دستاوردهای این نظریه در حوزه اراده ذکر شده است.

بخش دوم این نوشتار نیز ضمن چهار فصل نظریه سلطنت نفس را ارزیابی کرده است: در فصل اول به مقایسه دیدگاه محقق نائینی، محقق خوئی و شهید صدر پرداخته شده تا نقاط اشتراک و افتراق آنها بر جسته شود. فصل دوم به ارزیابی مبانی نظریه سلطنت نفس در حوزه جبر فلسفی اختصاص دارد و در فصل سوم مؤلفه های نظریه سلطنت نفس ارزیابی شده است. در فصل پایانی نیز دستاوردهای نظریه سلطنت نفس ارزیابی گردیده است.

در پیشگفتار این کتاب آمده است: «مکتب کلاسی معاصر نجف» که با محوریت اندیشه های آیت الله شیخ محمد حسین نائینی (۱۲۷۶-۱۳۵۵ ق)، آیت الله سید ابوالقاسم خوئی (۱۳۱۷- ۱۴۱۳ق) و شاگردان ایشان شکل گرفته، با بهره‌گیری از نگرش اجتهادی اصولی به بررسی مسائل کلامی پرداخته و ضمن استفاده از تراث عقلی و اهتمام ویژه به فرهنگ روایی، اندیشه‌های جدیدی در حوزه آن مسائل کلامی ارائه نموده است. این مکتب کلامی با این که در دل مکتب اصولی معاصر نجف شکل گرفته و از همین جهت کمتر در کانون توجه کلام‌پژوهان قرار گرفته است، اما مؤلفه‌های یک مکتب کلامی در دو حوزه روشی و محتوایی در آن مشهود است که وجود آنها آن را شایسته اطلاق عنوان «مکتب کلامی» می‌نماید.

شاخص‌ترین مؤلفه روشی این مکتب، بهره‌گیری از روش تلفیقی عقل‌گرایی غیر فلسفی و نقل‌گرایی تحلیلی» است که پایه‌گذاران این مکتب در بررسی مسائل کلامی از آن بهره برده‌اند. متکلمان اسلامی در وظایف علم کلام به سه جنبه استنباط، اثبات و موجه‌سازی و دفاع از عقاید دینی آن کرده‌اند؛ اما در میزان بهره‌برداری از دو منبع عقل و نقل در این وظایف، میان اندیشوران کلامی اختلافاتی وجود دارد که بر این اساس روش‌های کلامی را می‌توان در یک دسته‌بندی به سه روش «عقلی»، «نقلی» و «تلفیقی» تقسیم کرد:

«روش عقل‌گرایی»، عنوان عامی است که بر هرگونه نظام فکری که نقش عمده را به عقل داده باشد، اطلاق می‌گردد و در مقابل نظام‌های فکری همچون «نقل‌گرایی»، «ایمان‌گرایی»، «شهودگرایی» و «تجربه‌گرایی» قرار می‌گیرد. روش عقل‌گرایی در یک تقسیم به «عقل‌گرایی فلسفی» و «عقل‌گرایی غیر فلسفى» تقسیم می‌شود. «عقل گرایی فلسفی» بیانگر یک رویکرد فلسفی به آموزه‌های الهیاتی است که می‌کوشد با استفاده از روش، مبانی و ادبیات فلسفی، تبیینی عقلانی از آموزه‌های الهیاتی ارائه دهد. این روش با استفاده از عقل و و بهره‌برداری از قواعد و اصول فلسفی به بررسی مباحث کلامی می‌پردازد. از روش «عقل‌گرایی غیر فلسفی» ضمن بهره‌گیری از سلسله تحلیلات عقلی، تقیدی به پذیرش ادبیات، مبانی، قواعد و زبان فلسفی ندارد. «مکتب کلامی معاصر نجف» نیز در بخش روش عقل‌گرایی از همین روش بهره می‌برد.

«روش نقل‌گرایی» بر محوریت سلسله مباحث نقلی موجود در فرهنگ دینی تأکید دارد؛ این روش بر اساس میزان بهره‌وری از تحلیل تراث نقلی به «نقل‌گرایی محض» و «نقل‌گرایی تحلیلی» قابل تقسیم است؛ در روش «نقل‌گرایی محض»، تنظیم و دسته‌بندی تراث نقلی مهم‌ترین کار متکلم راست و کمتر به تحلیل و بررسی جدی محتوایی آنها پرداخته می شود؛ در حالی که در روش «نقل گرایی تحلیلی»، تحلیل و بررسی جدی محتوای تراث نقلی کانون توجه متکلم است. «مکتب کلامی معاصر نجف» در بخش نقل گرایی از همین روش اخیر بهره می برد. حاصل این که، «مکتب
کلامی معاصر نجف»، در بخش روش از «روش تلفیقی عقل گرایی ان غیر فلسفی و نقل گرایی تحلیلی» بهره می برد. «محوریت روش اجتهادی اصولی» از دیگر مؤلفه‌های روشی این مکتب کلامی است و پایه‌گذاران این مکتب با همان روش متعارف اجنهادی در علم اصول به بررسی مسائل کلامی می‌پردازند.

مکتب کلامی معاصر نجف با بهره‌گیری از مؤلفه روش پیش‌گفته، دیدگاه‌های جدیدی در حوزه علم کلام ارائه نموده که بیانگر شاخصه‌ها و مؤلفه‌های برجسته این مکتب کلامی در حوزه محتواست که از جمله مهم‌ترین آنها می‌توان به مسائلی نظیر اراده الهی، بداء، حسن و قبح و جبر و اختیار اشاره نمود. در این میان، ارائه «نظریه سلطنت نفس» در حوزه جبر و اختیار از جمله برجسته‌ترین آنهاست که جستار حاضر آن را در کانون بررسی قرار داده است. جبر و اختیار، از دیرباز اذهان متکلمان، فیلسوفان، عرفا و دیگر پژوهشگران حوزه انسان شناسی را به خود مشغول کرده است. این مسئله از یک سو با مباحث خداشناسی چون علم الهی، قدرت الهی، قضا و قدر و توحید افعالی هم پوشان است و از سوی دیگر با مباحث هستی‌شناسی و انسان‌شناسی ارتباط دارد؛ از این‌رو، راه حل جامعی می‌طلبد که هم با مباحث خداشناسی و هم با آموزه‌های هستی شناسی و انسان شناسی سازگار باشد. جبرگرایی به اعتبار نوع انگیزه، به اقسامی چون جبر تاریخی، جبر اقتصادی، جبر جغرافیایی، جبر روان‌شناختی، جبر کلامی، جبر فلسفی و مانند اینها تقسیم می‌شود.»

کتاب «نظریه سلطنت نفس» به قلم محمدعلی اسماعیلی از سوی انتشارات بوستان کتاب قم در 456 صفحه و با قیمت 70000 تومان روانه بازار نشر شده است.

منبع: ایبنا