مدرس‌زاده: ما از شیوه شاعری محتشم دور افتاده‌ایم
محمدعلی خرمی: اشعار مداحان در مراسم محرم و صفر در چندسال اخیر همواره مورد انتقاد اساتید زبان و ادبیات فارسی، شاعران و برخی از عالمان دینی بوده است. این در حالی است که زبان فارسی در طول اعصار گذشته، دارای گنجینه‌های ارزشمندی در این حوزه است. یکی از این گنجینه‌های ماندگار دوازده بند معروف و مشهور محتشم کاشانی است.
همزمان با اولین روز ماه محرم، و در روز ملی محتشم، با دکتر «عبدالرضا مدرس‌زاده» شاعر، نویسنده و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی کاشان درباری راز ماندگاری شعر محتشم به گفتگو نشستیم.
وی در این گفتگو تصریح کرد: ما از شیوه شاعری محتشم دور افتاده‌ایم. در این دو ماه محرم و صفر روزی صدها بیت شعر سروده می‌شود؛ اما تعداد زیادی از آنها «تولید انبوه» و «بساز و بفروش» است؛ یعنی شعرهای یک بار مصرف هستند. وقتی که شب تاسوعا این شعر خوانده می‌شود دیگر تا تاسوعای سال بعد کاربردی ندارد.
دکتر مدرس‌زاده یکی دیگر از کاستی‌های مرثیه‌های کنونی نسبت به مرثیه‌های محتشم را استفاده از کلمات وهن آمیز و «سخیف» دانست و افزود: در مرثیه‌های امروزف کلمات «خراشیده ناتراشیده» زیاد است. بیشتر شاعری‌های روزگار ما به سمت شور انداختن و شعرهای متناسب برای پیراهن درآوردن جوانان در هیئت رفته است. لذا این شعر، در مقابل شعر محتشم، هیچ وقت نمی‌تواند حرفی برای گفتن داشته باشد و در چهار دیواری هیئت و حسینیه می‌ماند. این جوانان وقتی پیراهن خود را بپوشند تأثیر شعر هم سرد می‌شود.
وی ادامه داد: خطیبان و مداحان متاسفانه به دلایل گوناگون ذائقه مستمع را تغییر داده و دستکاری کرده و سطح کار را پایین آورده‌اند. به قول حضرت حافظ «چه شکرهاست در این شهر که قانع شده‌اند. شاهبازان طریقت به مقام مگسی» ما باید در شعر عاشورایی مانند محتشم، صباحی، وصال و مانند یغمای جندقی شاه‌بازی داشته باشیم اوج پرواز داشته باشیم و به مقام مگسی تنزل پیدا نکنیم. البته در شعر آیینی مقام مگسی هم فراتر از هرگونه شاهین بودن است استشهاد ما صرفاً برای تبیین موضوع است.
این شاعر کاشانی درباره پایداری شعر محتشم گفت: پایداری شعر محتشم نکته مهم است. قبل از محتشم درباره مصداق‌های پایداری و ماندگاری شعر آثاری مانند شاهنامه و مثنوی مولوی را داریم ولی جنس ماندگاری شعر و نوع تاثیرگذاری اشعارش از دیگر شاهکارهای شاهکارهای ماندگار ادبیات فارسی متفاوت است. این تفاوت نشان می‌دهد که صد نکته غیر حسن باید در میان باشد.
وی افزود: اگر همه آن اتفاقاتی را که به عنوان خواب دیدن محتشم نقل می‌کنند که در عالم رؤیا به او امر می‌کنند شعر بگو، نادیده بگیریم، ماندگاری شعر محتشم روایتی فراتر از عوامل متافیزیکی و ماورایی و فراتر از محاسبات معمولی است.
دکتر مدرس‌زاده تصریح کرد: محتشم یک شاعر دربار است و دیوان او پر از قطعات ماده تاریخ برای تاجگذاری و یا فوت پادشاهان است. محتشم یک شاعر تمام عیار درباری است اما بعد به این راه انتخاب می‌شود و به او اجازه ورود به این مسیر را می‌دهند. این تغییر به کارکردهایی که این شاعر در نهانخانه ضمیر خود داشته برمی گردد. او به انگیزه فوت برادرش عبدالغنی مرثیه می‌گوید سپس می‌گوید چرا این مرثیه را برای اهل بیت و گفتی؟
وی ادامه داد: مرثیه او هر دلیلی داشته باشد مرثیه‌های ممتاز و ماندگار است و نشان می‌دهد که شعر مهر تاییدی دارد که در نمونه‌های مشابه آن از صباحی بیدگلی تا روزگار امروز و مشفق کاشانی و موسوی گرمارودی دیده نمی‌شود. بیشتر شعرهای گفته شده تا امروز نتوانسته نزد دوستداران اهل بیت به آن آستانه پذیرش برسد. در حالی که این شعرها چون تقلیدی از محتشم بوده کوشش کردند لغزش‌های شعر محتشم را نداشته باشند و به موضوعاتی مانند قمربنی‌هاشم و حضرت علی اکبر بپردازند این در حالی است که محتشم به این موضوعات نپرداخته است. مجموعه عوامل را کنار هم می‌گذاریم به این نتیجه می‌رسیم که شعر محتشم با یک جوهر و مرکب خاص از عنایت خانه اهل بیت نگاشته شده است.
این شاعر آیینی تصریح کرد: شعرهای دیگری هم در ادبیات فارسی ماندگار شده است اما دلایل ماندگاری شاهنامه و دیوان حافظ مسائل دیگری است که با معیارها هنری و ادبی تفسیر می‌شود. ماندگاری محتشم از جنس دیگری است مانند همان مصرع معروف اصلاً حسین جنس غمش فرق می‌کند.
وی افزود: البته امثال فردوسی و حافظ هم چهره‌های برجسته بودند و ورد سحر و ذکر صبحگاهشان قرآن بود. فردوسی اولین شاعری است که حدیث مثل اهل بیتی کمثل سفینه نوح را به شعر فارسی آورد؛ یعنی آنها هم که ماندگار شدند انسان‌های ضددینی نبودند؛ اما در وصف شعر محتشم نوع حزن و نوع تاثیرگذاری و نوع استقبال مردم متفاوت است.
این استاد زبان و ادبیات فارسی گفت: دوازده بند را اگر بخواهیم از نظر آرایه‌های ادبی مورد نقد قرار دهیم می‌توان گفت در برخی موارد نکاتی هست که می‌توان جایگزین بهتری برای آن یافت. یعنی اگر به عنوان یک شاعر به من بگویند این شعر را اصلاح کن می‌توانم کلمات بهتری را در برخی موارد جایگزین کنم. اگر خود محتشم هم عمر بیشتر و فرصت اصلاح داشت شاید اشعارش را اصلاح می‌کرد. در برخی از نسخه بدل‌ها الفاظی جابجا شده که گفته می‌شود اصلاح خود محتشم است.
وی افزود: اما از سوی دیگر او انتخاب ردیفهای خوبی داشته است مثلاً شعر با ردیف کربلا پیش از محتشم سابقه ندارد و ابتکار اوست.
«کشتی شکست خورده طوفان کربلا /در خاک و خون فتاده به میدان کربلا»
دکتر مدرس‌زاده گفت: پیوستگی سه، چهار بند وسط دوازده بند جزء ادبیات نمایشی بسیار خوب است که در روضه‌خوانی‌ها و تعزیه‌ها هم از آن استفاده می‌کنند. ارتباط زنجیری این چند بند بسیار مهم است. ابتدا مانند اول روضه خیلی آرام شروع می‌شود. بیت به بیت ما را وارد روضه و مصیبت می‌کند و سپس آنجا که می‌گوید این کشته فتاده به هامون حسین توست به اوج می‌رسد و سپس یک فرودی دارد و در بند آخر می‌گوید خاموش محتشم یعنی مانند یک خطیب توانا در بند دوازدهم سخن را جمع کند اینها جزء هنرهایی است که محتشم به آنها توجه داشته است.
