نگاهی به کتاب «طاعون و افول تمدن اسلامی»

مایکل والترز دالس مورخ برجسته در تاریخ اجتماعی است که مطالعات خود را بر خاورمیانه دوره میانه متمرکز نموده است. از او آثار متعددی در حوزه پزشکی در خصوص جنون، جذام، طاعون و ریشه‌های بیمارستان به یادگار مانده که هریک زمینه فعالیت‌های پژوهشی بعدی را مهیا ساخته است. دو اثر «تاریخ جنون در جامعه اسلامی» و «طاعون وافول تمدن اسلامی» توسط همین مترجم به فارسی برگردانده شده و هردو به چاپ دوم رسیده است. موضوع محوری «طاعون وافول تمدن اسلامی» مرگ سیاه در خاورمیانه دوره میانه است ولی در واقع مروری است بر آثار وتحولات اجتماعی برآمده از بیماری‌های همه‌گیر از آغاز تاریخ مکتوب همه‌گیری‌ها تا زمان وقوع پاندمی (جهان گیری) در قرن چهاردهم. کتاب از یک مقدمه وهفت فصل تشکیل شده ومترجم نیز در هرچاپ مقدمه‌ای نگاشته و مسائل فنی مرتبط به بیماری و نیز توضیحات زیادی به شکل پاورقی در چاپ دوم افزوده است.

دالس در این اثر مانند دیگر آثارش ابعاد مختلف، نظرات، دیدگاه‌ها و باورهای رایج زمانه را گردآوری نموده و در ابتدا نگاهی به همه‌گیری‌های پیشین و نیز نظریه‌های پزشکی مرسوم در خصوص بیماری طاعون دارد. وی در این نگاه اجمالی نشان می‌دهد که باورهای نادرستی در خصوص این بیماری وجود داشته و یا اینکه بیماری در گذر زمان تغییرات فاحشی کرده است. این نگاه مسائل فنی بیماری و انطباق آن با دانش کنونی را بدون آن که هدف کتاب قرار دهد پی می‌گیرد و نشان می‌دهد که شکل ریوی طاعون که بسیار کشنده است از چه زمانی قابل ردیابی است. این بحث عدم انطباق ترمینولوژی مرسوم را برای مطالعات تاریخی برجسته می‌سازد و نشان می‌دهد که طاعون ضمن آنکه یک بیماری مشخص با منشأ و علل معین بوده است، ولی در نوشته‌های پیشینیان در غرب پیش از دوره مدرن و در شرق این واژه و «شبه طاعون» برای توصیف بیماری‌های همه‌گیر به کار می‌رفته است. واژگانی که تبیین تمایز آن‌ها در متون به‌جای مانده ناممکن به نظر می‌رسد.

دالس همچنین به شکل‌گیری گفتمان غالب مسلمانان در زمینه بیماری‌های همه‌گیر می‌پردازد. این بحث وی مستند به چهار روایت جریان‌سازی است که از نبی مکرم اسلام نقل شده ومضمون آن‌ها چنین است:

«به منطقه طاعون زده نروید و از آن خارج نشوید.»

«هر کس از امت من به مرض طاعون بمیرد شهید است و به بهشت می‌رود.»

«بیماری برای امت من لطف و برای دیگران عذاب است.»

» این بیماری مسری نیست.»

دالس نشان می‌دهد که این بیماری چگونه مباحث قضا و قدری را شکل می‌دهد و تقویت می‌کند و بر متکلمان مسلمان تأثیر می‌گذارد. به گفته والتزر، در عمل دو نگاه موازی نسبت به بیماری از پیش موجود در اندیشه مسلمانان نهادینه می‌شود: نگاهی بر آمده از پزشکی عرفی که بیماری را معلول علت مادی می‌داند و تلاش می‌کند با ابزارهای متعارف مانند گیاه درمانی، دیگر معالجات، پیشگیری و… با آن مقابله کند و دیگری اینکه علت بیماری را ماوراءالطبیعی (گناه فردی وجمعی) و درمان را توبه و انابه و گاه سحر و…می‌داند. به سخن دیگر شیوه معالجه هر نحله از جنس باورهای آنان بوده است.

نویسنده تلاش این دو گروه و دستاوردهای آنها را از لابه‌لای نسخه‌ها استخراج می‌کند و نیز آراء اندیشمندانی را به نمایش می‌گذارد که همت می‌کنند راه سومی بیابند. در این رابطه، سوء استفاده حکام با تمسک به قرائت غیر مادی بیماری و محدودسازی آزادی‌های اجتماعی به ویژه در مورد زنان، ترویج اندیشه‌های خرافی و… بسیار تأمل برانگیز است؛ عملکردی که برآمده از ترس تکرار سرنوشت امپراتوری‌های روم، ساسانی، اموی‌ها و…است.

در هرحال در چنین بستری مرگ سیاه از آسیا شایع می‌شود وقسمت‌های مختلف دیگری را درمی‌نوردد. این پاندمی یک چهارم تا یک سوم جمعیت خاورمیانه را از بین می‌برد. نویسنده به تفصیل بحث می‌کند که چگونه نظام تولید صنعتی و کشاورزی مناطقی که بیماری شایع می‌گردد نابود می‌شود و همچنین نهادهای دینی، نظامی، فرهنگی، اقتصادی، و خانواده متحول می‌شوند.

نویسنده در فصل پایانی کتاب به مقایسه شیوه مقابله با بیماری در غرب (مسیحیت) وشرق (اسلام) می‌پردازد ونشان می‌دهد در خاورمیانه زمینه رشد اقتصادی فراهم نمی‌شود، برخی از نگرش‌های افراطی ودنیاگریزی وحتی دوری از تشکیل خانواده و فرزندآوری و… تقویت می‌شود و در عین حال تحت تأثیر آموزه‌های دینی تحمل بیماری و بیماران با عواقب سوء کمتری به پایان می‌رسد. در دنیای غرب، جنبش‌های «هزاره‌گرا» رشد می‌کنند وبه نوعی فرافکنی و مقصر دانستن یهودی‌ها و مسلمانان، و به تبع آن خشونت و اقدام‌های غیر معقول رواج می‌یابد و با برجسته‌ساختن ناکارآمدی نهادهای دینی و پزشکی به تقویت اندیشه دوره روشنگری، شکوفایی اقتصادی و پی ریزی پزشکی مدرن و… منتهی می‌شود.

مترجم در مقدمه چاپ دوم تاریخ پاندمی ها ی پس از مرگ سیاه تا شیوع کرونا (کووید -19) در ایران و رویکرد اندیشه‌ای مقابله با آنها را مرور نموده است.