تطور تاریخی مناسک عزاداری حسینی| فروغ پارسا

شهادت امام حسین علیه‌السلام یک داغ سوزانی است در دل مؤمنین که هرگز به سردی نمی‌گراید و از بین نخواهد رفت). (جامع‌احادیث‌ الشیعه، ج ۱۲، ص ۵۵۶)

حرکت حضرت اباعبدالله الحسین (ع) که منجر به واقعه جانسوز کربلا و قیام عاشورا در سال 61 هجری قمری گردید در شمار تأثیرگذارترین نقاط عطف تاریخ اسلام و بیش از آن تاریخ تشیع است.

 

تحلیل و مطالعه قیام تمدن ساز عاشورا در طی پانزده سده گذشته از جنبه های مختلف اعتقادی و کلامی ،تاریخی ، جامعه شناسی دین ، سیاسی ، اخلاقی و عرفانی صورت گرفته و صدها هزار اثر به زبانهای مختلف درباره آن تألیف شده است .

 

تحلیل مناسک و آیین های عزاداری عاشورا جنبه های دیگری از این قیام و پیامدهای آن را از منظر جامعه شناختی ، روانشناختی ، زیبایی شناختی ، هنر، ارتباطات و رسانه مورد بررسی قرار داده و توجه بسیاری از اندیشمندان را بخود جلب نموده است.

مناسک به معنای آیین های نیایش و آداب و رسوم ظاهری باورهای مذهبی‌اند. درواقع اگر دین را مجموعه ای از عقاید و باورها و اعملا عبادی و دستور العمل های مربوط بدان عقاید بدانیم ، مناسک بخش عملی و ظاهری دین هستند. گفته شده که دین ظاهری دارد و باطنی ، پوسته و قشری دارد و مغز و لبابی که برخی مناسک را در جایگاه ظاهر و پوسته دین تعریف کرده اند.

مناسک و مراسم مذهبی در همه ادیان اهمیّت دارد , و همه ادیان اعم از ادیان توحیدی و عیر توحیدی مناسک و شعائر خاص خود را دارند و البته نهاد های پرقدرتی برای برپایی و پاسداری از این مناسک در جوامع مختلف ایجاد شده است. دورکیم،به مثابه یک جامعه شناس معتقد است؛ مراسم و مناسک مذهبی، قدرت اخلاقی جامعه را آشکارا می‌ کند و احساسات اخلاقی و اجتماعی را تقویت نموده و کارکرد انسجام‌بخشی گروهی جامعه را برعهده دارند.

 

مناسک عزاداری صورتی از مراسم جمعی است که جوش و خروش عاطفی و احساسی در گروه پدید می آورد و وجدان انسانها را به حرکت وا می دارد.

اسلام مناسک عبادی مختلفی دارد لکن مناسک عزاداری ویژه مذهب شیعه و البته بیش از همه معطوف به حضرت اباعبدالله الحسین است .

مناسک عزاداری حسینی اطوار و ادوار مختلفی را از سر گذرانده است.

 

دوران اول: از شهادت حضرت تا پیدایی حکومت آل بویه

 

شیعیان در دوران حکومت امویان و عباسیان در خفقان و فشار سیاسی و اجتماعی شدید بودند و عزاداری و ماتم در پنهانی و به صورت سرودن اشعاررثایی و نوحه و زاری بوده است.

 

دوران دوم : حکومت آل بویه (320-447 ق) تا سده 10 هجری قمری

 

معزالدوله بویهی در سال 325 قمری دستور برپایی عزاداری حسینی می دهد . شهرها تعطیل و شیعیان به صورت دسته جمعی عزاداری و نوحه خوانی می کنند.

در سده 5 و 6 فضایل خوانی، مقتل نویسی و مرثیه سرایی گسترش پیدا می کند.

با حمله مغول و پیدایی تیموریان و ایلخانان ؛ عزاداری با بیان اشعار حزن انگیز و نوحه های عاطفی و احساسی ادامه پیدا می کند. به ابعاد ایدئولوژیک و حماسی عاشورا توجهی نمی شود و از احادیث مجعول در اشعار استفاده می شود.

 

دوران سوم : حکومت صفویان و رسمیت تشیع در ایران سده دهم هجری قمری

 

ویژگی مناسک این دوران ؛ * رسمی شدن و حکومتی شدن عزاداری* پیدا شدن ابزار برای عزاداری مثل علم ، کتل، توغ، بیرق * آیین ها و رسم های جدید عزاداری؛ تیغ زنی ، قفل زنی، سنگ زنی و قمه زنی.* اهمیت و تأکید حکومت بر عزاداری.

 

دوران چهارم : دوران زندیان و قاجاریان

 

عزاداری با آداب و رسوم صفویان ادامه پیدا می کند. درزمان قاجاریان شکوه بیشتری دارد.

* اولین نمونه های شبیه خوانی و تعزیه گردانی * ساختن تکایای عزاداری *ادامه رسوم تیغ زنی ، قفل زنی، سنگ زنی و قمه زنی و شمایل کشی. * روضه خوانی و مرثیه خوانی زنان * غنا در مرثیه خوانی ها.

راه یابی تعابیر موهن و احادیث جعلی به اشعار و مراثی * انتقاد و اعتراض علما به کیفیت عزاداری ها.

* گسترش عزاداری از محرم به ماه صفر

 

دوران پنجم : دوران پهلوی تا کنون

در دوران پهلوی مراسم عزاداری کارکرد سیاسی و اجتماعی ویژه ای پیدا کرد و در عین سادگی و بدون استفاده از ابزارهای دوران قبلی و صرفا با وعظ و خطابه علما و تبیین گفتمان حسینی و تحلیل سیاسی واقعه عاشورا موفق شد که نظام پهلوی را ساقط و انقلاب اسلامی را پیروز نماید.
کارکرد سیاسی هیأات عزاداری در دوران جنگ نیز صرفاً با استفاده از اشعار و ادبیات حماسی ادامه داشت.
بعد از جنگ تحمیلی ایران و عراق و با تثبیت نظام جمهوری اسلامی ایران ، مناسک عزاداری از جنبه های مختلف گسترش پیدا کرد. * افزایش تعداد هیأت ها * تخصیص بودجه های ملی به عزاداری* تبلیغ و ترویج مدّاحی به صورت حرفه ای * تخصیص فضاهای رسانه ای و ملی به امر مدّاحی.
کاسته شدن از جایگاه واعظ و خطیب مجالس با افزایش جایگاه مداحان.* کم رنگ شدن مباحث اعتقادی و نظری در اشعار و مراثی *ورود مباحث غیر واقعی و موهن به مداحی ها * غلبه فضای هیجانی و عاطفی به مناسک* پیدایی مداحی پاپ در مداحی ها و مناسک حسینی.