نگاهی به میراث فکری احمد فردید

احمد مهینی‌یزدی معروف به «دکتر سید‌احمد فردید»، متفکر معاصر ایرانی، در سال ۱۲۸۹ خورشیدی در یزد زاده شد. از 12‌سالگی شروع به آموختن فرانسه کرد. در 16سالگی از یزد به تهران آمد. سال ۱۳۰۷ از دبیرستان دارالفنون دیپلم گرفت و سال ۱۳۱۴ از دانشسرای عالی تربیت معلم لیسانس علوم تربیتی گرفت. در سال 1325 برای ادامه تحصیل در سوربن فرانسه بورس دولتی گرفت و بعد از چهار سال اقامت در پاریس در سال ۱۳۲۹ از پاریس به هایدلبرگ آلمان رفت. فردید با سختکوشی و پیگیری خیره‌کننده‌ای، عمری دراز را نه‌فقط صرف تأمل و تفکر بلکه صرف ترویج و توضیح اندیشه‌هایش کرد و بدون اینکه چیزی درباره اندیشه‌هایش بنویسد، بر دو نسل از اهل اندیشه این مملکت اثری چشمگیر داشت و شاگردان فراوان پرورد و مفهوم‌ها و تعابیر ویژه ساخت و گفتمان فکری خاصی پدید آورد که با وجود فراز‌و‌نشیب‌ها سال‌هاست که مهر و نشانش بر بعضی مجامع و محافل و نشریات و کتاب‌ها هست. او مبدع اصطلاح «غرب‌زدگی» بود و به تأسی از مارتین هایدگر نگاهی نقادانه و منفی به تکنولوژی داشت. با وجود این سختکوشی نظری، فردید از نظر سیاسی شخصیتی جنجالی و انتقادبرانگیز بود. ادبیات فردید الهام‌بخش نسلی از نویسندگان مانند رضا داوری‌اردکانی، مرتضی آوینی، یوسفعلی میرشکاک و شهریار زرشناس شد که به پشتوانه نهادهای حکومتی به مخالفت با نسل جدیدی از روشنفکران دینی مانند عبدالکریم سروش و محمد مجتهد شبستری پرداختند.
تاکنون چندین اثر به معرفی آرا و زندگی فردید پرداخته است. «هویت‌اندیشان و میراث فکری احمد فردید» اثر محمدمنصور هاشمی، گزارشی مفصل از آثار و افکار احمد فردید و برخی از متأثران مکتب او ارائه می‌دهد و تلاش می‌کند بدون غرض‌ورزی تفکرات فردید را تحلیل کرده و با مطالعه آن می‌توان به چهره‌ای واقعی از فردید دست یافت. این کتاب در سال 1383 از سوی نشر کویر منتشر شد و نویسنده پس از آن کتاب «دین‌اندیشان متجدد: روشنفکری دینی از شریعتی تا ملکیان» را به‌عنوان تکمله‌ای بر آن روانه بازار کرد. کتاب «هویت‌اندیشان و میراث فکری احمد فردید» از شش فصل، یک ضمیمه کوتاه و دو پیوست تشکیل شده است. این کتاب پژوهشی است درباره گروه مهمی از متفکران معاصر ایران و در رأس آنها فردید که هرچند چیزی ننوشت؛ اما به «نخستین فیلسوف ایران در عصر جدید» بدل شد. اندیشه‌های او بر دو نسل از اندیشمندان ایرانی اثری چشمگیر داشته است. در کتاب حاضر که مسئله‌محوری آن مفهوم هویت است، برای نخستین‌بار تا زمان انتشار گزارشی تفصیلی از احوال، آثار و افکار فردید عرضه شده است. همچنین در آن، ضمن گزارش‌هایی مشروح از اندیشه‌های روشنفکران و اندیشمندان دیگری مانند جلال آل‌احمد، احسان نراقی، رضا داوری، داریوش آشوری، داریوش شایگان و جواد طباطبایی، نسبت اندیشه‌های این متفکرانِ به نظر نویسنده «هویت‌اندیش» با آرا و اندیشه‌های احمد فردید سنجیده شده است.
موضوع این کتاب طرح نظریه‌پردازی‌های «هویت‌اندیشانه» و تبیین نسبت آنها با میراث فکری فردید است. کتاب البته تاریخ‌نگاری نیست؛ چرا‌که به گفته نویسنده تا آن زمان هنوز مواد لازم برای تألیف تاریخ یا تاریخ‌های اندیشه در دوره معاصر ایران فراهم نیامده بود؛ اما مجموعه‌ای از تک‌نگاری‌های به‌هم‌پیوسته است که می‌تواند تمهیدی برای چنین تاریخ‌هایی باشد. نویسنده در این کتاب به فردید، شخصیت و آثار و افکارش پرداخته و شرحی از آثار و منظومه افکار او را با تأملاتی انتقادی عرضه داشته است. سپس به تک‌تک متفکرات مذکور در فوق پرداخته و اندیشه آنها را بازگو کرده است. او در این اثر به دو مسئله توجه داشته است؛ نخست، نسبت این اندیشه‌ها با اندیشه‌های فردید – از تشابه‌ها و تفاوت‌ها تا تأییدها و ردها- و دوم، مسئله «هویت» ما در نظر هر‌یک از این متفکران. اگر کسی در فصول مجزای کتاب و تک‌نگاری‌های آن – که عمدتا گسسته و مقاله مقاله نوشته شده‌اند- به دقت نظر کند و آنها را به ترتیب بخواند، وحدتی نیز در مجموعه خواهد دید و به درکی از آغاز بحث «هویت» و «میراث فکری فردید» می‌تواند رسید.
در طرح آرای فردید به علت اینکه او از تألیف پرهیز داشته، مسئله منبع مطرح است. نویسنده تا آنجا که توانسته نوار سخنرانی‌های فردید را شنیده؛ اما در هیچ جای کتاب مستقیما به نواری اشاره نکرده است. فردید سخنان خود را مکرر تکرار می‌کرده و اگر کسی با کل منظومه افکار او، و نه مثلا نظرش درباره ریشه فلان واژه یا بهمان اصطلاح کار داشته باشد، با همین منابع مکتوب فعلی، که در بخش «شرح آثار» به تفصیل به آنها پرداخته شده، به‌آسانی می‌تواند کارش را پیش ببرد. به‌همین‌دلیل نویسنده بنای کار را بر این منابع مکتوب و منتشر‌شده- تقریرات و سخنرانی‌های نشر‌یافته او- و نیز آثار شاگردان او گذاشته که در بخش «شرح آثار» آمده است. همچنین با اینکه بنای کار بر گفت‌وگو با کسانی که فردید را می‌شناختند، گذاشته نشده و به منابع مکتوب اکتفا شده، با بعضی از اشخاصی که نظر آنها نیز می‌توانست در فرایند تألیف کمک خاصی کند؛ مانند کریم مجتهدی گفت‌وگو شده است. در کنار طرح آرای فردید و دیگر متفکران مذکور دراین مجموعه، نویسنده در سراسر کتاب فاصله نقادانه را نیز حفظ کرده و در بازخوانی و بازگویی اندیشه‌های آنها هرجا لازم دیده، به طرح نکته یا نکات انتقادی (به‌ویژه در بخش مربوط به جلال آل‌احمد) نیز پرداخته است.
علاوه بر متفکران فوق، به آرای یکی دیگر از متفکران «هویت‌اندیش» معاصر که آثار او مستقیما با «میراث فکری فردید» مربوط نبود، پرداخته شده و برای اینکه وحدت کتاب بر هم نخورد، نویسنده ضمیمه مختصری بر کتاب افزوده و در آن به اجمال به طرح و بررسی آرا و آثار طباطبایی پرداخته است. همچنین درباره دو مفهوم و مبحث مبنایی در کتاب که در طول بحث‌های خود کتاب، مجال و امکان توجه تفصیلی به آنها نبوده، دو مقاله را به صورت پیوست آورده است. پیوست اول، مقاله «گفتمان شرق-غرب، گفتمان سنت-مدرنیته» توضیحی است درباره این دو گفتمان فکری در میان متفکران معاصر و جای سپردن اولی به دومی در طول زمان و اهمیت این تغییر گفتمان. پیوست دوم «هویت و اندیشه» تأملی است درباره مفهوم محوری مورد بحث در این کتاب یعنی هویت. این تأمل را می‌توان در حکم مؤخره کتاب حاضر دانست.

منبع: روزنامه شرق